Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 94

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Eru sjúklingar séöir?
Tilefni spurningarinnar er eftirfarandi fullyrðing ís-
lensks læknis um hóp sjúklinga með tiltekinn sjúk-
dóm: „Sjúklingarnir verða að vera séðir á þríggja
mánaða fresti!“ Undirrituðum fannst ekki mikið til
þess koma að sjúklingarnir væru einungis „séðir“ á
þriggja mánaða fresti og leitaði skýringa.
I Islenskri orðabók Máls og menningar má
finna lýsingarorðið séður: aðsjáll, út undir sig,
lœvís; útsjónarsamur, hagsýnn. Orðið er þar sagt
myndað af lýsingarhætti þátíðar af sögninni að sjá.
Nú er þessi ágæti læknir bæði vel að sér og vinsæll
og því má vera að sjúklingar hans verði að vera
talsvert aðsjálir, lævísir eða útsjónarsamir til þess
að komast í viðtal og skoðun hjá honum á þriggja
mánaða fresti. Hitt er þó sennilegra að læknirinn
hafi í hugsunarleysi verið að skila fræðilegum leið-
beiningum úr enskum eða amerískum texta: „ The
patients must be seen every three months. “ Enska
fræðimálið er orðið svo útbreitt og mörgum lækn-
um svo tamt að stundum virðist eins og þeir hugsi
um fræðin á ensku fremur en á íslensku. Ofan-
greinda leiðbeiningu má þó orða á marga vegu:
Sjúklingarnir verða að koma í skoðun ...; Sjúk-
lingana verður að skoða ...; Sjúklingarnir verða að
koma í eftirlit...; Fylgjast verður með sjúklingun-
um ...; Eftirlit verður að fara fram ... og svo fram-
vegis. Hrá orðabókarþýðing er alveg óþörf.
Lbl 1997; 83: 515
Stoðleggur, pillan
Valur Pór Marteinsson, læknir á FSA,
sendi tölvupóst og langaði til að koma á
framfæri heitinu stoðleggur, sem hann
notar um stent. Það bætist þá í hópinn (sjá
Iðorðapistla 85-87). Vel má vera að stoð sé besta
almenna heitið, en að nota megi samsett heiti, svo
sem stoðleggur, stoðnet eða stoðrör, eins og við á
um hvert fyrirbæri, þegar þörf er á nánari lýsingu.
Kári Sigurbergsson, læknir á Reykjalundi, sendi
afrit af nýrri og bráðskemmtilegri grein þar sem
fjallað er um uppruna heitisins stent (Mayo Clin
Proc 1997; 72: 377-9). Greinarhöfundur telur bún-
aðinn heita eftir Charles Thomas Stent (1807-1885),
föður þess sem undirritaður tilgreindi í 85. pistli
samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans. Hafa
skal það sem sannara reynist.
Gömul verkefni
Tvö, að því er virðist einföld, en í reynd nokkuð erfið
verkefni hafa beðið umfjöllunar síðan í vetur og vor.
Um er að ræða það að finna íslensk heiti á fyrirbærin
minipill og miniscope. Þessi erlendu heiti eru bæði
nýleg og hvorugt finnst í Iðorðasafni lækna. Verk-
efnin ættu að vera einföld vegna þess að orðhlutamir
eru allir vel þekktir og koma fyrir í öðrum fræðilegum
samsetningum, sem fyrir löngu hafa fengið íslensk
heiti. Um sum heitin eru skoðanir þó skiptar og sum
þarf að endurskoða.
Orðhlutinn mini- er kominn úr latínu, sennilega
af hærri stigum lýsingarorðins parvus, smár, lítill,
sem stigbeygist þannig að miðstigið er minor,
smœrrí, minni, og hástigið minimus. smœstur,
minnstur. Enska nafnorðið minimum er af sama
stofni, notað um lágmark, minnsta fjölda, minnstu
stœrð, lœgstu gráðu eða minnsta magn af ein-
hverju. Eðlilegast er að gera ráð fyrir að mini- í
fyrrgreindum samsetningum sé komið af miðstig-
inu og hafi verið ætlað að vísa til tiltekinna fyrir-
bæra, sem væru minni en eða smærri en þau sem
þegar voru í notkun. Tilvísun í það minnsta eða
smæsta sem þekkist, dregin af hástiginu, finnst undir-
rituðum ólíklegri, en þó ekki alveg óhugsandi.
Pillan
Pill er að sjálfsögðu enskt heiti, komið úr latínu, þar
sem pila merkir hnöttur, bolti eða kúla og pilula lítill
bolti eða lítil kúla. Islenska tökuorðið pilla er af sama
uppruna. Ekki má gleymast að það var upphaflega
eingöngu notað um lyfjakúlur (pilulae), en er nú
gjarnan notað af leikmönnum um hvers kyns lyfja-
töflur (tablettae).
Með ákveðnum greini, pillan (the pill), hefur
íslenska heitið í mörg ár haft sérstaka merkingu og
verið notað um getnaðarvarnarlyf í töfluformi.
Enska heitið the ntinipill vísar einmitt í slíkt, eða
samkvæmt lýsingu líf- og læknisfræðiorðabókar
Wileys: getnaðarvarnarlyf sem tekið er um munn
og inniheldur annað hvort lítinn skammt af pró-
gestíni eða prógestín og mjög lítinn skammt af
estrógeni. Undirrituðum kemur ekki annað betra í
hug í bili en heitin litla pillan og smápillan. Vera
má að pínupillan komi til greina, en ókostur er að
pína merkir ekki eingöngu lítið af einhverju, held-
ur einnig kvöl eða þjáning.
Spegill eða sjá
Heitið scope er dregið af grísku sögninni skopein, að
skoða, og hefur lengi verið notað í samsettum heitum
tiltekinna skoðunartækja, svo sem núcroscope (smá-
sjá) og telescope (kíkir). Þegar slíku tæki er beitt til
skoðunar, er aðgerðin gjarnan nefnd scopia, til dæmis
núcroscopia, smásjárskoðun.
94 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87