Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 92

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
því aö frálag er hér þýðing á enska heitinu output, en
það nefnir íðorðasafn lækna einungis afköst, og að
ílag er þýðing á heitinu input, sem íðorðasafnið
nefnir einungis ívarp.
Meðal hjartalækna hafa output og input fengið
snilldarheitin útfall og aðfall til samræmis við heiti
sjávarfalla, en það er líklega útúrdúr frá megin-
efninu.
Orðaskrá úr uppeldis- og sálarfræði gefur þýð-
inguna viðgjöf og útskýrir: ferli, sem veitir einstak-
lingi vitneskju um ástand sitt og áhrif gerða sinna,
svo sem mistök sem leiðrétta þyrfti. Vafalítið hefur
þetta nýyrði, viðgjöf, orðið til á grundvelli þeirrar
hugsunar að viðbragð annarra sé sú gjöf sem ein-
staklingur fær til vitneskju um ástand eða gerðir
sínar.
Afturboð, endurboö
A íslensku eru fyrirmæli og orðsendingar oft nefnd
boð. svo sem í samsetningunum boðorð, heimboð,
skilaboð, tilboð og þingboð. Nafnorðið boð kemur
einnig fyrir í líf- og læknisfræðilegum samsetningum,
svo sem boðefni og taugaboð. Undirrituðum kom
því í hug að smíða mætti nýtt samsett heiti sem nota
mætti um boð sem berast til baka. Að sinni komu
ekki fram aðrar hugmyndir en afturboð og endur-
boð. Gaman væri að heyra tillögur eða aðrar skoð-
anir lesenda.
Andverki, mótverki
í SÍÐASTA PISTLI VAR RÆTT UM NÝTT ÍSLENSKT
heiti á agonist, efni sem getur tengst
frumuviðtaka og framkallað svörun.
Stungið var upp á karlkynsnafnorðinu verki í stað
heitisins gerandefni sem birt er í Iðorðasafni lækna.
Viðbrögð hafa enn engin orðið, enda sá pistill varla
kominn á náttborð lækna áður en þessi var skrifaður.
Ekki var minnst á antagonist, efni sem verkar
gegn áhrifum annars. Forskeytið ant- er komið úr
grísku, stytting á anti- sem samkvæmt læknisfræði-
orðabók Stedmans merkir: á móti, andstœtt, í stað-
inn fyrir. Sé um lyf að ræða má nefna það mótlyf.
Heitið niótefni er hins vegar þegar frálekið og
notað í ónæmisfræði um það sem á ensku nefnist
antibody. Sömuleiðis er heitið andefni frátekið,
notað í kjarneðlisfræði um efni samsett úr and-
eindum venjulegra róteinda. Þá liggur beint við að
stinga upp á heitunum andverki eða mótverki til
að nota um antagonist.
Samvöðvi, mótvöðvi
Heitin agonist og antagonist eru einnig notuð um
vöðva sem hreyfa eins eða andstætt hver öðrum.
Iðorðasafnið nefnir þá gerandvöðva og mótvöðva.
Verki
Magnús Snædal, málfræðingur, ritstjóri íðorðasafns
lækna, var beðinn um íslenskt heiti á agonist, efni
sem getur tengst frumuviðtaka og framkallað dæmi-
gerða svörun. Iðorðasafnið birtir þýðinguna gerand-
efni, en það þótti nú full stirðlegt. Erlenda heitið er
komið úr grísku, af nafnorðinu agon, sem merkir
barátta eða samkeppni. Agonist er því efni sem
verkar eins og annað tiltekið efni, og keppir þá um
leið við það um að bindast tilteknum frumuviðtök-
um. Agonist er einnig notað um vöðva sem stuðlar að
sömu eða svipaðri hreyfingu líkamshluta og einhver
annar vöðvi.
Upphaflegt verkefni Magnúsar var reyndar að
finna viðráðanlegt heiti á íslensku í stað samsetn-
ingarinnar: beta-adrenoceptor agonist, sem eftir
beinni orðabókarþýðingu yrði beta-nýrilviðtaka-
gerandefni. Eftir talsverða umhugsun og tölvu-
boðskipti kom okkur saman um að kasta fram
hugmyndinni beta-nýrilverki, sem er karlkyns-
nafnorð og má nota um efni sem verka á beta-
viðtaka í nýrnahettum. Verki er gamalt heiti á úlfi
Oðins og merkir hinn gráðugi.
E.S. I síðasta pistli var gert ráð fyrir áframhaldandi
umfjöllun um orð tengd flogaveiki. Það verður að
bíða betri tíma.
Lbl 1997;83: 340
Aftur vill undirritaður leggjast gegn orðhlutanum
gerand- þegar verið er að flokka vöðva í hópa sem
samherja eða mótherja. Gerandi er sá sem gerir
eða framkvæmir eitthvað, en það heiti getur átt við
um alla starfhæfa vöðva. Án þess að kafa nokkuð
dýpra í málið má stinga upp á því að samverkandi
vöðvar nefnist samvöðvar og að andstætt verkandi
vöðvar nefnist áfram mótvöðvar. Gerandvöðvi get-
ur hins vegar átt vel við þegar verið er, án saman-
burðar við aðra vöðva, að vísa til vöðva sem veldur
tiltekinni hreyfingu, en heitið er þó óneitanlega
stirðlegt. Vera má einnig að oft megi fara aðra leið
í íslenskri umræðu en gert er í formlega erlenda
fræðimálinu. I stað „helsti gerandvöðvi olnboga-
beygju (aðalagónisti kúbítusflexsjónar!) er tví-
höfði upparms“ má til dæmis segja: „helsti beygi-
vöðvi í olnboga er tvíhöfði upparms". Gaman væri
að heyra um það hvort og hvernig þessi heiti,
agonist og antagonist, eru notuð í daglegu lækna-
máli.
Epldural
Jón Sigurðsson, svæfingalæknir, sendi nýverið stutta
hugleiðingu um svonefndar mænudeyfingar. Tilefnið
90
92 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87