Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 64

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
ýmist er borið fram sem „pnevmónía“, „pnumónía“
eða jafnvel „njúmónía“ samkvæmt ensk-amerískri
hefð. Svipuðu máli gegnir um heiti botnristils,
coecum, sem í íslenska læknaslangrinu er ýmist borið
fram „sökum“, „kökum“ eða „síkum". Við þessu er
ef til vill ekki ástæða að amast. Mestu máli skiptir að
framburðurinn sé ekki svo breytilegur að hætta sé á
alvarlegum misskilningi.
Latínan
Undirritaður lærði stærðfræðideildarlatínu í mennta-
skóla fyrir rúmum 30 árum og á þeim tíma virtist ekki
leika mikill vafi á því hvernig bera ætti latnesk orð
fram hér á landi. Latínan var talin hafa verið hljóð-
rétt rituð og flest latnesk orð voru borin fram nánast
að íslenskum sið. Auðvitað var þó farið öðru vísi með
tvíhljóðin og kommulausir sérhljóðar voru oft bornir
fram eins og þeir væru skrifaðir með kommu. Þá má
nefna k-hljóð fyrir stafinn c, f-hljóð fyrir ph, sem
reyndar mun vera komið úr grísku, og þ-hljóð fyrir th
í upphafi orðs. Ekki var um það rætt að latínan gæti
verið borin öðruvísi fram í öðrum löndum.
Menntaskólahefðin virtist svo í heiðri höfð þegar
í læknadeild var komið, en síðar fór svo að bera á
misræmi. I mörgum tilvikum stafar misræmið af
því að margir læknar venjast annars konar fram-
burði latnesku fræðiorðanna í öðrum löndum, til
dæmis á þeim tíma sem þeir eru í sérnámi. Síðan
getur verið erfitt að hverfa aftur að íslensku hefð-
inni og vafalítið eru menn heldur ekki alltaf sjálf-
um sér samkvæmir.
Sá siður, að skrifa lyfjaheiti hljóðrétt í stað þess
að íslenska þau, getur orðið til þess að taka þurfi
upp umræðu um framburð fræðiorða. Það er til
dæmis ekki fullt samkomulag um það hvort rita
skuli scfalósporín eða kcfalósporín.
Botnlangi
Hitt er þó enn verra ef íslensku fræðiorðin eru að
glata rithætti sínum vegna linmælgi eða annars óskýr-
leika í framburði. Nýlega fékk undirritaður í hendur
handskrifaða vefjarannsóknarbeiðni þar sem lýst var
líffæri, sem fjarlægt hafði verið vegna gruns um bólgu.
„Botlangi" var líffærið tvívegis nefnt, svo ekki virtist
vera um neina tilviljun að ræða. Frekari athugun
leiddi í Ijós að áður hafði borist beiðni um rannsókn á
„bottlanga". Það er verulegt áhyggjuefni ef óskýr
framburður er að spilla málinu á þennan hátt. Enn
önnur beiðni greindi frá skurðaðgerð á „hannlæknis-
dcild“.
Undirrituðum er ekki fyllilega kunnugt um
uppruna heitisins botnlangi. Efsti hluti ristilsins
nefnist nú botnristill í íðorðasafni lækni og hét
einnig svo í líffæraheitum Guðmundar Hannes-
sonar. Orðabók Máls og menningar skýrir upp-
flettiorðið botnristill hins vegar með heitinu botn-
langi. I sömu bók má finna orðið langi sem útskýrt
er á eftirfarandi hátt: aftasti (neðsti) hluti meltingar-
fœranna; botnlangi; ristill. Samkvæmt Islensku orð-
sifjabókinni er heitið langi frá 17. öld og talið leitt
af lýsingarorðinu langur. Samheitaorðabókin nefnir
einungis ristil sem samheiti við langa. Þó að þessar
hugleiðingar komi framburði hcitisins botnlangi
lítið við, þá er það athyglisvert, ef svo er sem virð-
ist, að botnristillinn hafi fyrrum verið nefndur
botnlangi. Þá hefur líffærið, sem til umræðu er,
sennilega verið nefnt botnlangatota.
Rétt er að minna á að fullt latneskt fræðiheiti
botnlangans er appcndix verniifórmis eða app-
cndix ceci. Appcndix er auki eða viðauki, hvert
það viðhengi sem bœtt er á annað fyrirbœri stœrra
og mikilvœgara. Uppruninn er í latnesku sögninni
pendeo, að hengja eða hanga. Önnur viðhengi eru
til dæmis: appendix auricularis, ullinseyra: app-
endix cpididymis. eistalyppuauk'r, appendix epi-
ploica, ristilsauki eða ristilssepi og appendix testis,
eistaauki. Vermiformis er hins vegar dregið af
latneska orðinu vermis sem merkir ormur.
Sá eða þeir sem gáfu botnlanganum fyrrgreint
heiti á latínu, hafa séð hvað botnlangatotan líktist
iðraormi hangandi neðan í botnristlinum. Gaman
væri að vita hvort á einhverjum tíma hafi verið
gerð tilraun til þess að nefna botnlangann ristil-
orm á íslensku.
Lbl 1994; 80: 404
Meira um framburð
I SIÐASTA PISTLI VAR LÍTILLEGA DREPIÐ Á
framburð íslenskra fræðiorða og tekin voru
dæmi um ritvillur sem virtust eiga uppruna í
óskýrmælgi, líffærið botnlangi var ýmist ritað
„botlangi“ eða „bottlangi“. Það er vissulega athygli
vert ef þekking ungra lækna á íslensku fræðimáli er
orðin svo slök að slíkar villur geti komið fyrir.
Ef til vill er orðið nauðsynlegt að læknadeild
taki upp sérstaka kennslu í íðorðafræðum. Undir-
ritaður sér strax fyrir sér stutt námskeið, íðorða-
skeið, þar sem fjallað væri um helstu atriðin í upp-
runa, byggingu og notkun íslenskra og erlendra
fræðiorða. Rekinn yrði áróður fyrir réttri notkun
fræðimálsins, hvort sem menn kjósa að íslenska öll
fræðiorð eða að nota alþjóðlegu heitin. Það er
reyndar skoðun undirritaðs að læknum sé engin
64 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87