Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 71

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Andnauð, heilkenni
ÁRNI Björnsson, fyrrverandi yfir-
læknir, hringdi og var að fást við þýðingu á
hugtakinu acute respiratory distress
syndrome. Enska orðið distress er talið komið úr
latínu, af sögninni distringere sem merkir meðal
annars að draga sundur, teygja, pynta eða koma í
veg fyrir sameiningu. Franska nafnorðið détress,
bágindi, neyð, er af sama uppruna. Nafnorðið
distress er gjarnan þýtt með íslensku orðunum
eymd, neyð eða bágindi og sögnin to distress með
íslensku sögnunum að hryggja eða að þjá.
Distress er ekki uppflettiorð í Iðorðasafni lækna
en kemur fyrir í samsetningunni respiratory dis-
tress syndrome of the newborn, fyrirburaandnauð.
Fyrirbærið kemur vissulega helst fyrir hjá fyrir-
burum, en full nákvæmni krefst þess þó að það
nefnist heilkenni nýburaandnauðar. I samræmi við
það verður acute respiratory distress syndrome að
nefnast brátt andnauðarheilkenni. Til greina getur
komið að stytta heitið, þegar víst er hvað við er átt,
og tala þá um bráða andnauð.
Heilkenni
Heitið syndrome er komið úr grísku og táknar ýmis-
legt það sem fer saman eða birtist samtímis. Forliður-
inn syn- merkir saman, en síðari hlutinn, drome, er
talinn kominn af sögninni dramein, að hlaupa.
Læknisfræðileg skilgreining á syndrome getur verið
þannig: Samstœða teikna (signs) og einkenna
(symptoms) sem einkenna tiltekna sjúklega heild,
eða samkvæmt texta Iðorðasafnsins: Heild einkenna
og teikna sem vitað er eða álitið er að einkenni
kvilla, sjúkleika eða meinsemd.
Upphaflega mun syndrome eingöngu hafa ver-
ið notað um sjúkleika af óþekktum orsökum, sem
erfitt var að skilgreina öðru vísi en á grundvelli
samfarandi einkenna. Gert var ráð fyrir að hver
slíkur sjúkleiki mundi síðar fá heiti sjúkdóms, til
dæmis þegar hann mætti skilgreina til fullnustu
eða þegar orsakir væru fundnar. Það hefur hins
vegar ekki gengið eftir og fjöldinn allur af slíkum
fyrirbærum hefur haldið heiti sínu sem syndrome,
þrátt fyrir að orsakir hafi fundist. Heitið syndrome
hefur einnig verið notað um ýmsar samstæður ein-
kenna sem geta vísað til fleiri en eins sjúkdóms. í
Fósturnauð
í SÍÐASTA PÆTTI VAR RÆTT LÍTILLEGA UM
andnauð, respiratory distress, og and-
nauðarheilkenni, respiratory distress
syndrome.
26. útgáfu læknisfræðiorðabókar Stedmans eru til-
greind að minnsta kosti 900 mismunandi „syn-
drome“.
íðorðasafn lækna notar heitið heilkenni um
syndrome. Örn Bjarnason, formaður Orðanefnd-
ar, telur að það hafi orðið til um 1980, í þann mund
sem vinna við íðorðasafnið hófst, og að Helgi
Hálfdánarson, fyrrverandi lyfsali og þýðandi, hafi
sett fram hugmyndina í umræðum yfir kaffibolla í
húsnæði Islenskrar málstöðvar vestur á Aragötu.
Mörgum læknum finnst heilkenni vera framandi
heiti og nota það ekki. Svo fór fyrir undirrituðum í
fyrstu (sbr. FL 1990;8(10):9), en eftir að hafa
ákveðið að láta ekki neina fordóma spilla, hefur
honum tekist að gera sér það tamt bæði í rituðu og
töluðu máli. Heilkenni er sambærilegt við annað
mikið notað heiti, einkenni, og fallbeygist á sama
hátt. Líta má svo á að heitið hafi orðið til með
samruna og styttingu orðanna heild og einkenni,
heil-kenni. Skorað er nú á lækna að gefa heitinu
tækifæri til að vinna sér sess í íslenska fræðimálinu
með því að reyna að nota það alltaf þegar syn-
drome er til umræðu.
Ætisár
Ásgeir Theódórs vakti athygli á þýðingu íðorða-
safnsins á ulcus pepticum, en það er nefnt ætissár.
Undirrituðum þótti strax sem þarna væri um ritvillu
að ræða og að fyrirbærið ætti að heita ætisár (með
einu essi).
Samkvæmt íslenskri orðabók Máls og menn-
ingar merkir sögnin að æta, það að skafa út eða
eyða með sýru. Reyndar er nafnorðið æti notað
um eitthvað ætilegt og flest tilgreind heiti sem
byrja á æti- vísa í það sem hægt er að éta, til dæmis
œtihvönn, œtisveppur og œtiþang. Engu að síður er
heitið ætisár liprara og þægilegra í framburði en
ætissár. Einnig hefði komið til greina að nefna
fyrirbærið átusár, en það er hins vegar þegar frá-
tekið og notað um phagedena, en annað heiti á því
fyrirbæri er drepsár. Ulcus er latneskt heiti sem
táknar sár. Pepticum er hins vegar komið af grísk-
um orðum sem vísa til meltingar. Enn einn mögu-
leikinn væri því meltusár.
Lbl 1995; 81:498
Nauð er kvenkynsnafnorð sem táknar neyð,
erfiðleika, þjáningu eða þrengingar. f erlendum
læknisfræðiorðasöfnum má einnig finna samsetn-
inguna fetal distress, sem táknar þá streitu eða
Læknablaðið/ fylgirit 41 2001/87 71
66
67
L