Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 126

IÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Aðalsteinn Jens
Loftsson lyfjafræð-
ingur segir: Sem sagt
frekar óljós flokkun
sem að mínu viti œtti
helst ekki að beita.
Frá faglegum sjónar-
hóli tel ég miklu nœr
að halda sig við vel
skilgreinda flokkun,
s.s. ATC, áhrif og
aukaverkanir.
Einkjörnungasótt
í Lyfjatíðindum, 3. tölublaði, 7. ár-
gangi, árið 2000, er meðal annars fjallað um
sjúkdóm sem á fræðimálinu nefnist
niononudcosis infcctiosa. Svo illa er þar farið með
íslenskt heiti sjúkdómsins að ekki verður við unað
athugasemdalaust. I efnisyfirliti greina blaðsins á bls.
7 er hann fyrst nefndur „einkirnigssótC en í fyrirsögn
á bls. 54 „einkyrningssótt". Viðmælandi blaðamanns-
ins getur að vísu um heitin eitlasótt og kossasótt, en
síðan er sjúkdómurinn ætíð nefndur cinkyrningssótt.
Að auki er ekki farið rétt með hið erlenda heiti í
inngangi viðtalsins, en þar birtist það sem
„mononoclosis“. Ekki skal amast við nýjum
hugmyndum, en gera verður þá kröfu að rétt sé farið
með fyrirliggjandi fræðiheiti og að stafsetning þeirra
sé ætíð rétt.
Að minnsta kosti þrjú íslensk fræðiheiti liggja
þegar fyrir. íslensk læknisfræðiheiti Guðmundar
Hannessonar birta heitið einkirningasótt (bls. 65)
og íðorðasafn lækna bætir við eitlasótt (bls. 300), en
Alþjóðleg tölfræðiflokkun sjúkdóma og skyldra
heilbrigðisvandamála (ICD-10) breytir íslenska
heitinu í cinkjörnungasótt (bls. 86).
Einkjörnungar
Hið latneska heiti sjúkdómsins byggðist á því að
afbrigðilegar einkjarna frumur sáust við smásjár-
skoðun á blóði. Þær nefnir íðorðasafnið einkjörn-
unga en Islensku læknisfræðiheitin stórkirninga (bls.
65). Kjörnungur og kirningur eru bæði rétt mynduð
íslensk heiti sem vísa til kjarna. Frumur með marga
kjama mætti ýmist nefna margkjörnunga eða
niargkirninga. Heitið kyrningur er hins vegar dregið
af „korn“ og vísar þess vegna í frumur sem innihalda
korn. Frumur með mörg korn í frymi sínu mætti
nefna margkyrninga. Oft verður mönnum hált á því
hvort rita á „i“ eða „y“ í sjaldgæfum orðum. Það var
einmitt til þess að koma í veg fyrir slíkan rugling, að
Orðanefnd læknafélaganna valdi heitið kjörnungur,
en ekki kirningur, til að vísa í kjarna frumnanna. Hitt
er svo annað mál að cinkjörnungur er ekki sérlega
gegnsætt heiti til að nota um eina tiltekna
frumutegund (L. monocytus), því að langflestar
frumur í vefjum mannsins hafa aðeins einn kjarna.
„Óheföbundin" geöklofalyf
í síðasta- pistli (Lbl 2000;86:533) var sagt frá fyrir-
spum vegna aðgreiningar tveggja hópa geðklofalyfja,
conventional og atypical. Þó litlar upplýsingar lægju
fyrir, var málið afgreitt að bragði með tilvísun í
venjulegar merkingar þessara orða, annars vegar
hefðbundinn, venjulegur og hins vegar óhefðbund-
inn, óvenjulegur. Bent var einnig á að læknar nota
lýsingarorðið atypical gjarnan um það sem er talið
afbrigðilegt, frábrigðilegt. Auðvelt er því að láta sér
125
detta í hug að í síðari hópnum séu óvenjuleg lyf eða
afbrigðileg á einhvem hátt, en vandamálið við að
finna nothæfa íslenska þýðingu snýst um það að gera
sér grein fyrir því hvers vegna annar lyfjahópurinn er
nefndur „atypicaF.
Aðalsteinn Jens Loftsson, lyfjafræðingur, sendi
tölvubréf með stuttri athugasemd. Hann taldi þessa
flokkun geðklofalyíja hafa komið fram eftir að
farið var að nota lyf eins og klósapín, sem virtust
síður valda tilteknum aukaverkunum. Undirrituð-
um fannst þetta furðuleg þversögn, ný lyf með
minni aukaverkanir em nefnd atypical, en eftir
þessa ábendingu mátti hefja upplýsingaleit. Um
lyfið Leponex (clozapinum) segir meðal annars í
Sérlyfjaskrá frá 1998: Verkunarmáti er ekki full-
komlega Ijós, en lyfið hamlar adrenvirk, kólínvirk
og histamínvirk viðtœki. Hefur auk þess vœg
andserótónínvirk og anddópamínvirk áhrif. Um
ábendingar til notkunar þessa lyfs segir síðan:
Geðklofi, sem ekki hefur svarað hefðbundinni
meðferð með a.m.k. tveimur öðrum lyfjum. Með
þessu er skilningur sennilega fenginn, lyfin má
nefna óhefðbundin meðan verkunarmáti er ekki
ljós og meðan hefðin kallar fyrst á notkun annarra
lyfja. Undirritaður gaf í skyn í fyrri pistli að þessi
flokkun væri tímabundin og Aðalsteinn Jens tekur
undir það (sjá kassa).
Viðtaki
Framangreind tilvísun í Sérlyfjaskrána gefur tilefni til
að rifja upp umfjöllun um heitið reccptor í 77. pistli
(Lbl 1996;82:406). Þar er bent á að íðorðasafn lækna
birti tvö íslensk heiti á hinu fræðilega fyrirbæri
receptor, 1. nemi, 2. viðtaki, og þeirri skoðun
undirritaðs var lýst í pistlinum að síðara heitið,
viðtaki, hafi náð yfirhöndinni. Að tala um viðtæki
byggist hins vegar á misskilningi og nokkurri
vanþekkingu. Samkvæmt íslenskri orðabók Máls og
menningar er orðhlutinn -taki notaður í sam-
setningum um þann sem tekur við e-u eða tekur e-ð
að sér: arftaki, verktaki. Tæki er hins vegar notað um
verkfæri, smíðatól, áhöld og vélar.
Viðtæki var á árum áður oft notað sem almennt
heiti á því sem nú nefnist útvarpstæki, tæki til að
taka við útvarpsbylgjum og breyta þeim í hljóð. Rétt
er að minna á að án loftnets gátu tækin þó ekki
tekið á móti neinum bylgjum. Læknisfræðilega
merkingu heitisins viðtaki er ekki að finna í
Islensku orðabókinni og þar er eingöngu tilgreind
merkingin loftnet. Undirrituðum finnst það augljóst
að frumuviðtaki, sem tekur við líffræðilegum
sameindum á yfirborði frumna, er ágæt hliðstæða
við útvarpsloftnet, ytri viðtakann sem tekur við
útvarpsbylgjunum og sendir þær inn til útvarps-
tækisins, sem að lokum breytir bylgjunum í hljóð.
Lbl 2000; 86: 618
126 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87