Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 96

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
efri vör beint undir miðju nefi. Efrivararrenna er að
sönnu stirðlegt heiti og hefur ekki verið endurskoðað
frá því að líffæraheiti .Tóns Steffensen voru gefin út
árið 1956, en heiti Þorkels er einnig nokkuð erfitt. Til
einföldunar leggur undirritaður því til íslenska heitið
verði miðnefsgróf.
Lbl 1997; 83: 690
Limur, griplimur
FYRIR EINHVERJA TILVIUUN FÓR
undirritaður að skoða uppruna orðsins
Iiniur. Islensk orðabók Máls og menningar
greinir frá því að limur merki meðal annars:
líkamshluti, útlimur, meðlimur, félagi, prakkari.
Islenska orðsifjabókin tekur í sama streng og
tilgreinir tengsl við færeyska heitið limur, sænska og
danska heitið lem, nýnorska heitið lím og fornenska
heitið lim. í hinni miklu ensku orðabók Websters má
svo fletta upp orðinu limb og þar er meðal annars
vísað í íslenska heitið lim, sem merkir trjákróna eða
laufgaðar trjágreinar. Þar með erum við nánast
komin í hring.
Griplimur
í tengslum við þetta rifjaðist upp heitið griplimur
sem notað var um tíma um efri útlim, membrum
superius, en Iðorðasafn lækna gefur þar kost á fjór-
um heitum: efri útlimur, axlarlimur, handlimur,
griplimur. Undirritaður hefur einungis óljósa minn-
ingu um það hvenær hann komst fyrst í kynni við
heitið griplimur, en andúðin sem það vakti er enn
nánast áþreifanleg. Apar og óæðri dýr máttu svo sem
hanga á griplimum sínum í trjánum, en „menn“ réttu
ekki hver öðrum griplimina! Þó er heitið sem slíkt
ágætt sem kerfisheiti til að nota um útlim (L. extrem-
itas) sem getur gripið, á sama hátt og heitið gang-
limur lýsir útlim sem nota má til gangs. Iðorðasafnið
gefur einnig kost á fjórum heitum á neðri útlim,
membrum inferius: neðri útlimur, mjaðmarlimur,
fótlimur og ganglimur.
Athygli vert er að hvorki ganglimur né grip-
limur eru uppflettiorð í orðabók Máls og menn-
ingar. Auk þessara lima má svo finna kynlim (L.
phallus, G: phallos) í Fósturfræðiheitunum, en
heitið getnaðarlimur finnst alls ekki í Iðorðasafn-
inu, penis nefnist þar reður. Þá má og geta þess að
hin færeyska Læknabók á sjógvi og á landi eftir
H.D. Joensen tilgreinir heitin upplimir, göngulimir
og kynslimur.
Samheiti
Þegar íðorðasafni lækna er flett, sést fljótt að ekki er
lögð nein sérstök áhersla á að birta samheiti á læknis-
fræðilegum fyrirbærum. Þvert á móti var í upphafi
tekin sú meginstefna að til hvers erlends fræðiheitis
ætti helst ekki að svara nema eitt íslenskt. Þegar ís-
lensk samheiti eru engu að síður birt, er það oftast
vegna þess að ekki virðist ótvírætt hvert þeirra ber að
nota. Leitast er þó við að fylgja þeirri meginreglu að
það æskilegasta sé fyrst í röðinni. Krafan um orðfyrir
orð byggir á þeirri hugmynd málfræðinga, að ótvíræð
merking og notkun fræðiheita auki nákvæmni í fræði-
legri umfjöllun. Vafalaust má færa sterk rök fyrir
þessu, en undirritaður hefur engu að síður oft saknað
samheitanna. Dagleg umræða lækna og sjúklinga um
sjúkdómsfyrirbæri og líkamshluta snýst nefnilega
ekki aðeins um fræðilega nákvæmni, heldur einnig og
ekki síður um nauðsynleg blæbrigði í tjáningu þegar
rætt er um mikilvæg eða viðkvæm málefni. Mikilvægt
er oft að geta útskýrt hlutina á nokkra mismunandi
vegu.
Eins og fyrr sagði er reður eina heitið sem íð-
orðasafnið gefur um penis. Þegar flett er upp í
Samheitaorðabók Svavars Sigmundssonar kemur
hins vegar í ljós að undir heitinu reður er vísað í
samheitið getnaðarlimur, sem á hvorki meira né
minna en 40 önnur tilgreind samheiti. Lfklegt er að
læknir þurfi að hafa nokkur þeirra á takteinum.
Typpi og tilli gætu hentað best fyrir yngstu aldurs-
flokkana, en hugsanlega limur eða besefi fyrir þá
allra elstu. Ekki verður séð að það spilli íðorða-
safninu neitt, ef reður er tilgreint sem hið viður-
kennda líffærafræðiheiti, að einnig sé gefinn kost-
ur á öðrum helstu samheitunum.
ERCP
Sum verkefni eru svo erfið að lausn fæst ekki þrátt
fyrir margra vikna og mánaða umhugsun og yfirlegu.
í mars síðastliðnum kom ofangreind skammstöfun í
tölvupósti frá Danmörku. Stafnefni (acronym) þetta,
ERCP (í ar sí pí eða e err sjé pjé), er komið úr ensku
og amerísku læknamáli og þar notað í stað samsetn-
ingarinnar endoscopic retrograde cholangiopan-
creatography. Læknisfræðiorðabók Stedmans lýsir
því að holspeglun eða holsjárskoðun sé gerð til að
skoða, þræða og spýta skuggaefni inn um lifrar- og
gallrásarbiðu (ampulla Vateri, ampulla hepatopan-
creatica) til þess síðan að gera röntgenrannsókn á
gall-, lifrar- og briskirtilsrásum. Full nákvæmni krefst
þess að íslenska samsetningin verði afturvirk gall- og
brisrásamyndataka með holspeglun. Býður einhver
betur?
Lbl 1997; 83:768
96 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87