Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Blaðsíða 84

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Upphafsferill
Ferli Tourette heilkennis er lýst þannig að einkennin
komi fyrst fram á barnsaldri, oftast sem ósjálfráðir
kippir í andlitsvöðvum eða grettur af ýmsu tagi,
hreyfikækir. Á þessu stigi eru hreyfingarnar ekki
mjög áberandi og gjarnan túlkaðar sem ávani eða
kækur. Síðan verða kippir fjölbreyttari og geta
breiðst til axla og handleggja, auk þess að fram koma
einnig hljóðkækir, svo sem ræskingar, nefhljóð og
stunur, sem geta í sumum tilvikum þróast yfir í eftir-
öpun eða bergmálstal (echolalia) og grófmæli eða
dónatal (coprolalia). Þá getur fylgt ýmis konar
áráttuhegðun eða þráhyggja og ennfremur geta ein-
kennin aukist eða dvínað um tíma. Allt er þetta talið
óviðráðanlegt, þó að oft megi með vilja draga úr eða
fresta hreyfingum og hljóðum í stuttan tíma.
Talið er að orsakir sjúkdómsins séu líkamlegar,
sennilega lífefnafræðilegar og nýjustu rannsóknir
staðfesta það, sem Tourette benti á í upphafi, að
erfðir skipti máli, þó ekki sé enn samkomulag um
erfðamynstrið, ríkjandi, hálf-ríkjandi eða hálf-
víkjandi. Amerísku geðlæknasamtökin krefjast
þess að fjölþætt hreyfi- og hljóðeinkenni hafi verið
til staðar lengur en eitt ár hjá barni á aldrinum 2ja
til 15 ára, áður en því sé slegið föstu að um Tour-
ette heilkenni sé að ræða.
Hvað á að kalla fyrirbæriö?
Auðveldasta leiðin er sú að kenna það áfram við
franska lækninn og tala um Tourette (borið fram:
túrett) hcilkcnni eða sjúkdóm. Betra væri þó að
finna alíslenskt heiti sem væri að einhverju leyti
gegnsætt og gæfi þannig eitthvað til kynna um sjúk-
dóminn. Hugsanlega má búa til samsett heiti, svo sem
kækja-, kippa- eða takta-, -sjúkdómur, -vciki,
-kvilli eða -röskun. Gaman væri nú að fá einhverjar
hugmyndir eða tillögur frá lesendum.
Lbl 1996; 82: 599
Heilkenni Tourettes (framhald)
Glöggur lesandi hringdi og spurði
_______ hvort ekki væri réttara að nota sam-
setninguna heilkenni Tourettes heldur en
Tourette heilkenni, sem undirritaður hefur notað í
tveimur síðustu pistlum. Því er til að svara að í 72.
pistli var skýrt frá þeirri reglu Orðanefndar að
nafnheiti (eponym) verði framvegis skráð í
íðorðasafnið til jafns við önnur samheiti, en þá
þannig að fyrst komi nafn þess, sem fyrirbærið er
kennt við, með réttum erlendum rithætti, þá eignar-
falls-„s“ og loks kerfisheitið, svo sem heilkenni eða
sjúkdómur. Þó yrði eignarfalls-„s“-i sleppt þegar rík
hefð væri fyrir slíku.
í samræmi við þessa meginreglu og undantekn-
inguna hefur undirritaður því skrifað Tourette
hcilkenni, þar sem honurn fannst heitið oftast
koma þannig fyrir í tiltækum erlendum gögnum.
Með skráningarreglunni er hins vegar ekki verið
að taka afstöðu til þess hvað er rétt og hvað er
rangt, heldur er verið að gæta þess að hin erlendu
nöfn finnist auðveldlega á sínum stað í stafrófsröð
íðorðasafnsins. Líklegt er að rétt sé, samkvæmt
íslenskri málvenju, að fyrst komi mannsnafnið, þá
eignarfalls-„s“ og loks kerfisheitið, og að heitið sé
eitt samsetl orð en ekki tvö. Ritað verði þá Tour-
ettesheilkenni alveg eins og Ásgrímssafn og Jóns-
hús.
Baldur Jónsson, forstöðumaður íslenskrar mál-
stöðvar, var spurður álits og taldi hann enga fasta
reglu gilda um meðferð erlendra heita. Sjálfur
sagðist hann heldur amast við eignarfalls-„s“-inu
og fremur kjósa tengistrik, og myndi því rita Tour-
ette-heilkenni. Hvað sem þessu líður er það sjálf-
sagt gott stílbragð að nota einnig öðru hvoru sam-
setninguna heilkenni Tourettes.
Kækir, kippir, taktar
Umræðan um Tourette heilkenni hófst með beiðni
formanns íslensku Tourette samtakanna um að tekin
yrðu til umræðu nokkur heiti sem tengjast heilkenn-
inu. Brýnasta verkefnið sagði formaðurinn vera að
finna íslenskt heiti á þær sérstöku hreyfitruflanir sem
á frönsku nefnast tic. Þær hafa verið nefndar kækir,
en þar sem kækir eru bæði taldir ávanafyrirbæri og
viðráðanlegir (en tic hvorugt) finnst meðlimum sam-
takanna það heiti ekki gefa rétta mynd af fyrirbærinu.
Gísli Jónsson, fyrrverandi menntaskólakennari
á Akureyri, hafði aðspurður komið með þá hug-
mynd að hreyfingarnar mætti nefna takta. Undir-
ritaður leggst gegn því með þeirri röksemd að takt-
ur sé samheiti við kæk og sé fyrst og fremst notað
um sérviskulega tilburði í fasi eða framgöngu. í
síðasta pistli kom fram að starfshópur Orða-
nefndar hefði þegar tekið upp íslenska heitið
kippur fyrir franska orðið tic. Heitið kippur er
hlutlaust og hefur ekki fengið neina dýpri
merkingu eins og heitið kækur virðist hafa gert.
Þannig má tala um hrcyfikippi, svo sem
andlitskippi, axlakippi og útlimakippi, eða
hljóðkippi, svo sem rœskingar, nefhljóð og stunur.
Vonandi geta þessi heiti komið að tilætluðum
notum og náð að festast í málinu.
84 Læknablaðið/ fylgirit 41 2001/87