Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Qupperneq 88

ÍÐORÐAPISTLAR L Æ KNABLAÐSINS 1-130
Stent, augnorð
Asgeir Theódórs hringdi nýlega og
kom með tillögu að íslensku heiti á útbúnaði
þeim sem stent nefnist. Vildi hann nefna
fyrirbærið ræsi. Um það er ekkert að finna í
íðorðasafni lækna, en Ásgeir taldi útbúnaðinn
orðinn það algengan að nauðsyn væri á íslensku heiti.
Samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans heitir
hann eftir Charles R. Stent (sjá þó athugasemd í 92.
pistli) sem var tannlæknir í Englandi á síðustu öld (d.
1901). Líf- og læknisfræði-orðabók Wileys tilgreinir
reyndar þrjú fyrirbæri sem nefnd hafa verið eftir
Stent þessum, í fyrsta lagi umbúðir sem notaðar eru
til að halda húðgræðlingi á sínum stað, í öðru lagi
tiltekin munnmót sem tannlæknar gera og í þriðja
lagi útbúnað sem viðheldur opi eða holi sem ekki má
lokast. Orðabók Stedmans lýsir því síðast talda
þannig: Mjór þráður, stafur eða leggur, sem liggur í
holi pípulaga líffœris til stuðnings, við eða eftir
samtengingu, eða til að tryggja viðhald ops þar sem
þrenging hefur orðið. Petta er sá útbúnaður sem
Ásgeir vill nefna ræsi.
Samkvæmt Islenskri orðabók Máls og nienn-
ingar merkir sögnin að ræsa meðal annars það að
opna vatni leið eða framrás með rœsi, en ræsi er
skurður, stokkur sem vatni eða skólpi er veitt eftir.
Islensk samheitaorðabók Svavars Sigmundssonar
tilgreinir samheitin rás, skurður, stokkur, veisa,
frárennsli. Af þeim eru nokkur þegar komin í
notkun um læknisfræðileg fyrirbæri: rás er notað í
vefjafræðinni um ductus, skurður er notað í hand-
læknisfræðinni um incision og stokkur er notað í
líffærafræðinni um sinus. Best er því að forðast
þau, en hin, veisa og frárennsli, eru ekki vænleg
við fyrstu skoðun.
Undirrituðum kemur einnig í hug nafnorðið
rör, samanber þau rör sem sett eru í eyru hjá börn-
um til að ræsa fram vökva, slím og gröft í tengslum
við miðeyrabólgu. Samheitaorðabókin gefur
leiðslu sem samheiti við rör, og síðan, sem sam-
heiti við leiðslu, eru meðal annars gefin orðin pípa,
rör, lögn, æð og taug. Pípa er notuð í líffærafræð-
inni um tuba og orðin æð og taug eru að sjálfsögðu
löngu frátekin. Þau ber því einnig að forðast. Lögn
er notað um það sem lagt er, til dæmis net sem lögð
eru í sjó eða vatn og vatns- eða rafmagnsleiðslur í
húsum. Undirrituðum finnst að heitin ræsi, rör og
lögn komi öll til greina og til viðbótar mætti nefna
orðið hólkur, sem ýmist er notað um sívala pípu
eða eitthvað vítt og gapandi. Nú væri æskilegt að
heyra frá þeim læknum sem áhuga kynnu að hafa
á málefninu.
Augnorð
Hið latneska heiti augans er oculus, en gríska heitið
er ophthalmos og eru þau bæði notuð í alþjóðlegum
læknisfræðiheitum. í sumum tilvikum hafa orðið til
bæði latnesk og grísk samheiti sem virðast jafngild, til
dæmis getur ótilgreindur augnkvilli jafnt heitið
oculopathy sem ophthalmopathy. í öðrum tilvikum
hafa heiti úr öðru málinu náð yfirhöndinni, til dæmis
nefnist sú fræðigrein, sem fæst við augun og sjúk-
dóma þess, ophthahnologia en ekki oculologia.
I nýju líffæraheitunum eru nokkur lagleg íslensk
heiti sem ekki er úr vegi að rifja upp. Áberandi er
hve mörg þeirra eru kvenkyns. Bulbus oculi nefn-
ist augnknöttur, en utan á honum liggja augn-
knattarvöövarnir. Vöðvarnir festast á hvítu, sclera,
en framan á auganu liggur hin gegnsæja glæra,
cornea, sem áður var nefnd hornhimna. Lithimna
augans, iris, nefnist nú lita og æðahimnan, chorio-
idea, æða. í miðju litunnar er Ijósopið sem frá
fornu fari nefnist einnig sjáaldur. Milli æðu og litu
liggur corpus ciliare sem í líffæraheitum Jóns
Steffensen var nefndur brárlík eða fellingabaugur.
í nýjustu þýðingu líffæraheitanna hefur hann hins
vegar fengið heitið brárklcggi, en kleggi er gamalt
karlkynsnafnorð sem merkir köggull eða hnaus.
Til samræmis fékk glerhlaupið, corpus vitreum,
nýtt heiti og nefnist nú glerkleggi. Þá hefur net-
himnan, retina, fengið hið stutta og þægilega heiti
sjóna.
Augnlæknar munu ekki hafa tekið þessum
„kleggjum“ vel og því kom Örn Bjarnason nýlega
fram með þá hugmynd að kvenkenna mætti
corpus vitreum og nefna glerju. Óbreytt eru heitin
augasteinn, lens, og augnhólf, camerae bulbi.
Framan við augun liggja augnlok eða augnalok,
einnig nefnd hvarmar, og þaðan er komið sjúk-
dómsheitið hvarmabólga.
Lbl 1997; 83:42
Augnlok, augnalok
í SÍÐASTA PISTLl VORU TILGREINDAR
orðmyndimar augnlok og augnalok og er
undirrituðum ekki kunnugt um það hvor er
eldri. Víst er að Orðanefnd læknafélaganna valdi á
sínum tíma þá fyrri til skráningar í Iðorðasafnið, þrátt
fyrir að í Islenskum líffæraheitum Jóns Steffensen frá
88 Læknablaðið/ fylgirit 41 2001/87