Tímarit Máls og menningar - 01.10.1941, Síða 110

204
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hans með fegurð sinni og mildu atlæti, en hann missti hana til
unga prestsins, Gylfa Sigurðssonar. Við þann atburð losnaði aft-
ur um verstu öflin í brjósti Gísla. Hann gerðist drykkjumaður,
svoli mesti og flæktist víða. Einn maður, Jóhannes gamli, vissi
leyndarmálið um ætt hans, fylgdist með lífsferli hans vökulu
auga og fannst hann alltaf bera ábyrgð á þessum syni útgerð-
armannsins, vinar síns. Hann fékk Gísla samastað út úr byggð
og gerði hann að vinbruggara. Seinna sendi hann til hans ekkju
með fjögur börn, er lent hafði á hreppnum. Eitt harn hennar,
Ásdís, stúlka um fermingu, fögur og blíðlynd, minnti Gísla á
Solveigu, og sér hann ekki sólina fyrir lienni og snýr að henni
sinni bezlu lilið. En ungur aðkomumaður dregur að sér hug
Ásdisar, og á skemmtun haldinni í tilefni af nýreistum skóla
á heimili Jóhannesar kemur Gísli að honum og Ásdísi niður
við sjóinn. Ólga þá að nýju hinar ofstopafullu hvatir i brjósti
hans. Pilturinn lætur fætur forða sér, en Gísli tekur Ásdísi. Þeg-
ar heim kemur á bæinn, stendur skólahúsið nýja í björtu báli
og Jóhannes gamli hefur gleymzt inni. í æsingu og ósjálfræði,
og jafnframt reiði til Jóhannesar, sem hann telur valda örlög-
um sínum, rýkur Gísli inn í eldinn, bjargar Jóhannesi, en log-
ar sjálfur og stendur eins og eldsúla á hólnum, þar til hann
hnígur dauður niður. Eftir þetta atburðamikla kvöld flýr Ásdis
á náðir séra Gylfa, sem er eins konar andhverfa Gísla, mildin
færð út í öfgar eða eftirhermu. Hann missti Solveigu og hafði
verið sinnulaus eftir það, og á svipaðan hátt og Gisli var á
valdi Jóhannesar, er lif prestsins á valdi tengdamóður hans.
Mikill árekstur verður, þegar Jóhannes heimtar Gísla grafinn i
þeim reit, er presturinn hafði ætlað sjálfum sér. Neitar prestur,
en Jóhannes hefur sitt mál fram og safnar undirskriftum hér-
aðsbúa til að afhrópa séra Gylfa, en hann verður fyrri til að
segja af sér prestsskap.
Skáldsagan er ekki illa sett saman, víða áhrifamikil og spenn-
andi, en atburðarásin er sums staðar reyfaraleg, samhengi ekki
rökfast né nógu skýrt hugsað, orsakirnar til breytni og eðlis-
einkunna persónanna ekki djúpt raktar. En samt hafa persón-
urnar sterk sérkenni, og höfundurinn er furðu slunginn að vekja
dramatísk áhrif. Höfuðpersónan Gisli, Jóhannes gamli, séra Gylfi
og Gerður, tengdamóðir hans, eru allt lífi gæddar persónur. En
rætur þeirra i félagslegu umhverfi eru losaralegar og gerir það
öll átök, sem verða í sögunni, minna markverð. Gildi allra at-
vika verður mjög persónulega takmarkað og hvorki raunhæft
né almennt. Það, sem Guðmund skortir tilfinnanlegast, er þróun-
arsögulegur skilningur á mannfélaginu. Slikur skilningur myndi