Tímarit Máls og menningar - 01.05.1945, Side 45

MINNISGREINAR UM FORNSÖGUR
35
þeirra er kallaðir voru í draumi Flosa, nefndi tíu og fauk af boln-
um í silfurkaupum suðurá Bretlandi. Undan öllum harmatíðindum
verksins er lyft fortjaldinu og manni gefin í skyn þau inexorabilia,
forlög og römm atkvæði, sem fram skulu koma. Hinir vitrustu
menn eru þeir sem sjá fyrir örlögin. Þegar Njáll hefur sagt Gunnari
örlög hans gefur hann einnig í skyn örlög sona sinna: „þángað mun
snúið vandræðum, þá er þú ert látinn, sem synir rnínir eru“. Og
þegar Njálssynir hafa vegið Höskuld Hvítanessgoða og Skarphéðinn
spyr hvað eftir muni koma segir Njáll: „Dauði minn og konu minn-
ar og allra sona minna.“ Arfasátan er dæmi þess að örlögin eru
ekki aðeins bundin menskum einstaklíngum, heldur eiga einnig
dauðir hlutir örlög. Atgeirinn sýngur fyrir vígum. En ekki geingur
höfundur þess dulinn að það er forneskja að sjá hluti fyrir, veit
að kristindómurinn bannar að leitað sé slíkrar vitneskju, „Bróðir
reyndi til með forneskju hvernig gánga mundi orustan“. Hitt dett-
ur hvorki Njáluhöfundi né neinum góðum fornsagnahöfundi í hug,
að efast um að hlutirnir séu fyrirframákveðnir, þó kristinn dómur
segi annað; og hægt, þó kristinn dómur banni, að afla sér vitneskju
um hvað verða muni.
Þessi skoðun stendur djúpum rótum hjá norrænum mönnum frá
fornu fari. Hér má finna orsök þess að í þeim skáldverkum íslensk-
um sem eru af hreinustum toga og sterkast teingd norrænni fortíð,
þarámeðal Egla, Njála, Gretla, Laxdæla og konúngasögur Snorra,
er yfirleilt ekki lagður siðferðilegur dómur á verk manna. Þegar
illa fer í Íslendíngasögum, og það fer jafnan illa, er það óhamíngja
manna sem ræður, ekki hið syndum spilta eðli manna né guðleg
refsíng syndarinnar. Andi þessara verka er, þrátt fyrir kristilegt yfir-
borð hér og hvar, ýmist siðblinda eða siðferðileg bölsýni. Þannig
gerast í fornsögum vorum þeir feiknstafir, óhugsanlegir í kristnpm
bókmentum annarsstaðar í Evrópu, að bestu mennirnir, einsog
Gunnar á Hlíðarenda, Njálssynir og Flosi, vinna að jafnaði verstu
verkin, og hinir verstu menn taka hvorki sinnaskiptum né gera yfir-
bót, lieldur eru fyrirvaralaust farnir að vinna ágæt verk, einsog þegar
Mörður tekur að rnæla eftir Helga Njálsson. Samkvæmt örlagakenn-
íngunni á gæfa og gjörvuleiki ekki skylt, og þannig geta ágætustu
menn ratað í hörmulegasta ógæfu og bestu ráð göfugustu manna