Tímarit Máls og menningar - 01.05.1949, Side 127

Bréf til MÁLS OG MENNINGAR
Mig hefur lengi langað til að senda Tímaritinu línur um ýmislegt varðandi
Mál og menningu og Tímaritið sjálft. Loks kem ég þessu í framkvæmd. Aðeins
verð ég fyrirfram að biðjast afsökunar á því, ef ég skyldi verða óhæfilega lang-
orður, en ég skal þó reyna að forðast það eftir megni.
Fyrst vildi ég aðeins líta örstutta stund til baka, til áranna fyrir síðustu heims-
styrjöld. Það var um þær mundir, er ungt fólk á mínum aldri fór að fylgjast með
því, sem var að gerast í menningar- og stjómmálalífi innanlands og utan. Það er
ekki hægt að segja, að mikið umstang hafi þá verið í íslenzku menningarlífi.
Yfir vötnunum sveif „hinn andinn“, eins og Sigurður Nordal prófessor nefndi
hann síðar. Samnefnari alls þess, sem fólst að baki þessa anda, var þáverandi al-
ræðismaður í íslenzkum menningarmálum, Jónas Jónsson frá Hriflu. Bókaútgáfa
var kraftlítil og fátt gert til að beina að ströndum íslands þeim vindum, sem
líklegir vom til að koma ókyrrð á það logn, sem ríkjandi var í menningarlífinu,
enda ekki þóknanlegt „hinum andanum". Af hálfu framfaraafla vantaði alla skipu-
lega andstöðu gegn þessum anda.
Fyrsta skrefið til slíkrar andstöðu var stigið með stofnun bókaútgáfunnar
Heimskringlu kringum árið 1935. En það var aðeins vísirinn. Andstaðan varð að
skapa sér fastari og víðari gmndvöll. Sá grundvöllur var lagður árið 1937 með
stofnun Máls og menningar. Þar með var byr.jað að reisa það virki, hvaðan hægt
var að greiða „hinum andanum" þyngst högg, reka skugga hans burt af vötnum
íslenzks menningarlífs og draga út þau svefnþorn, er hann hafði stungið íslenzkri
alþýðu. Þess vegna var stofnun þessa félags, sem í fyrstu var brosað góðlátlega
að, einn hinn þýðingarmesti menningarviðburður síðustu áranna fyrir styrjöldina.
Það var víst brosað fyrst í stað í aðalstöðvum „hins andans", þegar Mál og
menning sendi út boðsbréf sitt. Það var hæðnisbros. En á öðrum stöðum var líka
brosað, en það bros átti sér annað tilefni. Það var á hundruðum alþýðuheimila,
þar sem í fyrsta skipti birtist nú innan sjónvíddar möguleiki til að eignast valdar
bækur við verði, sem var yfirstíganlegt, bækur, sem leiddu menn til fundar við
nýja menningarstrauma. Og þegar íslenzkri alþýðu loks bauðst tækifærið, greip
hún það. Hundruð alþýðuheimili urðu að þúsundum. Fólkið brást ekki því trausti,
sem stofnendurnir báru til þess. Það hafði virkilega tekizt að reisa virki gegn
lognmollu menningarleysisins, vegna þess, að fólkið hlýddi kallinu.
Ráðsturlunin, sem greip um sig í herbúðum „hins andans“, þegar þetta nýja
virki var risið af grunni og efldist stöðugt, ætti að vera mönnum í svo fersku