Tímarit Máls og menningar - 01.06.1965, Blaðsíða 98

Tímarit Máls og menningar
Ekki frá neinu að segja finnst mér liins
vegar fremur dauf saga og átakalítil.
Fagra haust er fjórða sagan, átakanleg
mynd af gamalii konu, sem hefur slitið sér
út fyrir aðra og enginn vill framar hafa
nema elliheimilið. Þangað verður hún því
að stíga sín þyngstu spor á lífsleiðinni.
Næst er þáttur: Móðir, kona, meyja. Það
er í raun og veru engin saga, heldur erindi
um afstöðu konunnar til eiginmanns, heim-
ilis og barna, lögð í munn roskinni sveita-
húsfreyju, en mælt fyrir minni kynsystur
hennar. Samkvæmt orðanna hljóðan, á eig-
inkonan ekki að tala á mannfundum né
hafa afskipti af pólitík, heldur sýna manni
sínum auðmýkt og undirgefni í hvívetna.
Páll postuli mun hafa haldið þessu fram,
en tæpast eiga slíkar skoðanir lengur erindi
til fólks, sízt meðal smásagna, jafnvel þótt
skiljast beri sem háð.
Mesta sagan heitir Dómsorði hlýtt. Hún
er þeirra yfirgripsmest og spar.nar yfir
lengstan tíma og rúm, kafar dýpst í kviku
sálarlífsins, einkum kvenna. Aðalefnið eru
átök húsmóður, sem er óbyrja, og vinnu-
konu um óskilgetið barn hinnarsíðamefndu.
Atburðirnir gerast á umbrotatímum síðustu
áratuga, þegar vélar hafa leyst vinnufólk
af hólmi í sveitum við dagleg störf, ræktun
og aðrar framkvæmdir, unz margar helztu
jarðir urðu hverjum manni ofviða til kaups,
nytjunar og viðhalds. Húsfreyjan fær að
vísu son vinnukonunnar til fósturs í bráð
með þeim rökum, að þau hjónin geti séð
honum fyrir betra uppeldi en fátæk, um-
komulaus móðir hans. En þegar henni vex
fiskur um brygg og hún giftist, reynir hún
að ná honum aftur til sín fyrir atbeina lög-
fræðings. Sonurinn yfirgefur að lokum fóst-
urforeldrana fyrir fullt og allt, og þatt sitja
eftir ein og öldruð sem síðustu ábúendttr á
ættaróðali bóndans. Að sjálfsögðu má finna
einhvern ltnökra á þessari sögu. Til dæmis
hefði ég kunnað betur við, að sagan væri
sögð í þriðju persónu. En við það hefði
hún ef til vill tapað einhverju af sorgleg-
um innileika sínum og sársaukafullum ör-
lögttm.
Púnktur á skökkum stað ber fremttr
keim ævintýrs eða likingar en smásögu.
Forvitin stúlkubarnsaugu horfa fyrst út um
kjallaragluggann á verndina, þar sem hún
þrammar eftir götunni, veita því síðan at-
hygli, hvernig verndin leggur undir sig
hvern blett umhverfisins af öðrum. Þegar
stúlkubamið Glóeyg stækkar, lendir hún í
klóm vemdarinnar. Ofurölvuð er hún látin
inn í port. Oldruð hjón úr sveit skjóta yfir
stúlkuna skjólshúsi í bráð. En hún fellur á
nýjan leik í sömu freistni skemmtanafíknar
og óreglu. Og þegar henni verður síðar
kastað inn í portið til sorptunnunnar, hvað
þá? spyr höfundur, ef gömhi hjónin verða
dáin. — Ég býst við, að Glóeyg sé tákn-
tnynd íslenzku þjóðarinnar, fullveldis henn-
ar og frelsis. Verndin er auðvitað setuliðið
með sívaxandi áhrif sín á sál og samvizku
fólksins, eftir því sem tímar liðu. Á meðan
Islendingseðlið í sveit og við sjó heldur
velli, er bjargar von. En þegar aldamóta-
kynslóðin verður öll, gæti syrt í álinn. Og
í sögulok tekur lesandinn undir með skáld-
konunni: „Hvað þá, ef gömlu hjónin verða
dáin?“ Ltkingin er snjöll og gleymist ó-
gjarnan.
Síðasta sagan, Maður uppi í staur, á vís-
ast einnig að skiljast sem táknræn mynd af
þjóðlífi nútímans, mannlegum veikleika og
hættum þeim, sem framfarir og nýjungar
hafa skapað. Himinhár, en ótraustur staur-
inn gæti þá verið ímynd kjarnorkunnar eða
geimferðanna, vist ntannsins hátt ofar jörð,
ofdirfsku ltans og öryggisleysis, þar eð tækn-
in er varhugaverð, vopn hennar tvíeggjuð.
En líkingin hittir ekki eins vel í mark og í
„sögunni“ næstu á undan.
En þó að Jakobínu Sigurðardóttur bregð-
ist þannig stundum bogalistin unt gerð smá-
88