Tímarit Máls og menningar - 01.06.1965, Page 106

Timarit Máls og menningar
um a'ð svo líti út sem „landsmenn liafi
flestir verið án dansa í eina eða tvær aldir
og í sumum héruðum jafnvel lengur."
I ritgerð sem Jóni Arnasyni var send um
1860 er Þórdís kona séra Sigurðar á Rafns-
eyri, móðir Jóns forseta, borin fyrir lýsingu
á Hoffinnsleik og hafði hún verið við þann
leik á unglingsárum hjá dönskum katip-
manni á Þingeyri í Dýrafirði. Þórdís var
fædd árið 1771 eða 1772; þá þegar hafa
dansleikir verið að mestu af lagðir eins og
fram kemur í skrifum Olaviusar og fleiri
um svipao leyti. Næsta kynslóð hefur ekki
þekkt dansleiki nema af afspum. Má vera
að Jónas Haligrímsson hafi það einnig í
huga þegar hann kveður: dauft er í sveit-
um, hnipin þjóð í vanda (í Gunnars-
hólma), og: Gleymd eru lýðnum landsins
fomu kvæði; / leirburðarstagl og holta-
þokuvæl / fyllir nú breiða byggð með aum-
legt þvaður; / bragðdaufa rímu þylur ves-
all maður (í Hulduljóðum). — Og þegar
íslenzkir sóknarprestar sitja við það árið
1839 og næstu ár að svara spurningum Ilins
íslenzka bókmenntafélags í Kaupmannahöfn
um sóknir þeirra, allt frá landslagi sókn-
anna til siðferðis sóknarbarna, og röðin
kemur að spurningunni um skemmtanir,
verður heldur fátt um svör. Margir nefna
lestur fornsagna og rímnakveðskap, og einn
bætir þá við: „en víða er ekki önnur
skemmtun höfð en sú sem hvör finnur við
verk sín og iðju.“ Annar svarar blátt á-
fram: „sögulestur og vinnu sína.“ —
„Skemmtanir — hjálpi mér!“ hrópar einn
og bætir við að þær séu fáar, „og þykir
hvörki vera föng eða tíma til þeirra ...“
(Sjá Sóknalýsingar, ÍB 19 fol.).
Meðal frændþjóðanna eru svo nefnd
fornkvæði (folkeviser) langsamlega fyrir-
ferðarmesti kveðskapurinn á miðöldum og
Færeyingar hafa sem kunnugt er sungið
slík kvæði í dansi fram á þennan dag, þó
að „engelskur dansur" sé farinn að sækja á
síðari árin. Efni þeirra er fjölbreytilegt en
oftast um ástir riddara og tiginna meyja
og ekki skortir margvísleg ævintýri, trölls-
skap og fjölkynngi, víg og blóðugar hefnd-
ir. Önnur segja frá fornköppum eða eiga
rætur sínar að rekja til sannra atvika.
Flestöll íslenzku kvæðin eiga sér erlendan
uppruna — yfirleitt danskan að því er virð-
ist — og hefur verið snarað mjög lauslega
á íslenzku og hafa þá oft flotið með óþýdd
orð og ambögulegt orðalag. Jómfrúin situr
í Iiœga loft — eða Ása hœgt í brysti hló
eða hún er ein eSlu rósa (viðlag), hann
til hófa rciS (úr viðh), móSir mild undir
hlíSa (úr viðl.) og fornkvæðamálfari til-
heyra sagnbeygingarnar grór (f. grær) og
stár (f. stendur). Þetta verður allt skiljan-
legt ef inenn hafa í huga samsvarandi orð
á dönsku. Þó er mjög misjafnlega mikið
um slíkt orðafar í kvæðunum og ekki er
það einhlítt er dæma skal um uppruna ein-
stakra kvæða. I Gunnars kvæði sem er um
Gunnar á Hlíðarenda og Hallgerði og verð-
ur að ætla alíslenzkt, stendur t. d.: Ljáðu
mcr hár þitt góða. / Nú stár mitt líf til
voða.1
Það er annað höfuðeinkenni fornkvæð-
anna að í þau vantar hljóðstafasetningn
(höfuðstafi og stuðla) og er það ólíkt öll-
um öðrum íslenzkum kveðskap fyrr og síð-
ar (þangað til á þessum síðustu og verstu
tímum). Geta má nærri að þetta hefur ekki
þótt merkilegur kveðskapur á sínum tíma.
En hvenær var hans tími? Fræðimenn hef-
ur grcint á um það, en nú má heita orðið
samkomulag um að dönsk kvæði hafi verið
farin að berast hingað á 13du öld, jafnvel
fyrir miðja öldina. Síðara markið er ó-
ljósara. Annars konar danskvæði koma
brátt til sögunnar, — rímur á 14du öld
1 Reyndar bregður fornkvæðamálfari fyr-
ir í óskyldum greinum kveðskapar og jafn-
vel í óbundnu máli.
96