Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Blaðsíða 22

Tímarit Máls og menningar
En þar kemur að vegfarandinn er staddur í ofurlitlu túni þar sem enn standa
rústir af gömlum bæ; og hann fer hálfpartinn að kannast við sig einsog hann
hefði einhverntíma komið hér áður. Þetta er þó ekki túnið undir fjöllunum
þaðan sem lagt var á stað? Svo mætti virðast; og samt er það ekki svo. Vitur
maður hefur sagt, sá sem fer burt mun aldrei koma aftur; og það er af því að
þegar hann kemur aftur er hann orðinn annar maður en hann var þegar hann
fór: partir est toujours un peu mourir. Og milli túnsins þaðan sem lagt var á
stað og túnsins þángað sem komið er aftur liggja ekki aðeins konúngsríkin og
úthöfin ásamt eyðimörkum veraldarinnar, heldur einnig fyrirheitna landið
sjálft. (238/39)
Lesandanum dylst ekki að þetta er um leið að verulegu leyti saga
skáldsins sjálfs. Halldór Laxness hefur einnig farið um „konúngsríkin og
úthöfin ásamt eyðimörkum veraldarinnar“, og fengið margfalda persónu-
lega reynslu af draumnum um fyrirheitna landið.
Það er eitt atriði sem ekki kemur til skila í ritgerðinni, af eðlilegum
ástæðum. En það er hlutverk íslenskrar náttúru í æfi Steinars bónda. Þegar
hann virðir fyrir sér hið auma ástand vallargarðsins, „varð honum litið uppí
snarbratt fjallið fyrir ofan bæinn, á fýlinn, þennan trúa fugl, svífa mjúku og
sterku og ódauðlegu vængtaki fyrir framan bergstallana hátt upp, vaxna
burknum og túnglgrasi, þar sem hann hafði átt sér hreiður í tuttugu þúsund
ár“ (300). Það er við þá sjón sem hann fer að gera við vallargarðinn — það
sem nú „skiftir mestu máli“. Ef til vill hefur hann heimt aftur Paradís handa
börnum sínum, og fundið sannleikann og það land þar sem hann býr —
einsog hann segir vegfarandanum. En fyrir hans leyti eru slíkir hlutir, þó
stórkostlegir séu, liðnir hjá einsog í draumi. Þegar á allt er litið er það
æfaforn og trygg náttúran kringum bæ hans sem gefur lífi hans og starfi sem
íslendings innihald og samhengi. Stone P. Stanford er úr sögunni. Steinar í
Steinahlíðum er kominn heim.
Hvar ertu? Hvar er ég? Ekkert svar
Kristnihald undir Jökli (1968) er ekki síst djúpsæ saga um innsta eðli hins
svokallaða veruleika, eða kannski réttara sagt um afstöðu okkar til veru-
leikans. Einsog oft hjá Halldóri eru andstæðurnar settar upp hiklaust og
skörulega. í grófum dráttum má segja að skautin tvö séu annars vegar að játa
lífinu einsog það er, í öllum mótsögnum þess og óútreiknanleika; hins vegar
að neita afdráttarlaust óskiljanleika lífsins, einbeittur vilji til að stjórna því
samkvæmt rökhyggju og „vísindalegum" aðferðum. Fulltrúar skautanna
tveggja eru æskukunningjarnir séra Jón Prímus og dr. Godman Sýngmann,
öðru og upphaflegra nafni Guðmundur Sigmundsson.
148