Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Side 37

Reyfarahöfundurinn Dostojevskí
en ofsagt ( Eða þá Halldór Laxness, svo dæmi sé tekið úr næsta umhverfi, —
hann segir í Brekkukotsannál að Dostojevskí minni helst á mann sem hefur
misst niður heilmikið af tjöru, sem síðan flæðir stjórnlaust út um allt).
Snemma beygðist að þessu krókurinn. Þegar Dostojevskí var að byrja að
skrifa þýddi hann skáldsöguna Eugenie Grandet eftir Balzac á rússnesku.
Balzac er betur þekktur fyrir annað en hófsemi í stíl, en Dostojevskí hinum
unga finnst hann ekki gera nóg að og breytir og bætir við í þýðingunni.
Nefnum til dæmis þessa setningu hér: „þetta voru skuggaleg húsakynni
ásýndum, dapurleg eins og forn klaustur, eins og villtar rústir, eins og
þurrar, ófrjóar og naktar sléttur." I þessari klausu úr þýðingunni eru orðin
skuggaleg, forn, villtar, ófrjóar og naktar öll komin frá Dostojevskí sjálfum.
Gennadí Pospelov, sem hefur skoðað grannt þessa þýðingu, kemst svo að
orði: „Hann lætur hetjur skáldsögunnar þola vítisþjáningar þegar Balzac
lætur þær blátt áfram þjást, þær eru gripnar ofsahrifningu þegar þær
gleðjast, þær eru steini lostnar í staðinn fyrir að undrast, þær æpa en tala
ekki, úthella táraflóði en gráta ekki, þýðandinn lætur hjarta þeirra krauma
þegar það slær hjá Balzac.“ Þessi sama hneigð elti svo Dostojevskí inn í hans
eigin verk, þótt það sjáist ekki alltaf ótvírætt á þýðingum. Nútímaþýðarar
sumir hverjir telja sér nefnilega skylt að bæta aðeins fyrir smekkleysið í
karlinum.
Hvers vegna lætur Dostojevskí öllum þessum illu látum?
Sumpart var að því vikið áður. Þess var getið, að margt í stíl og
mannskilningi rómantískra tíma og þá um leið reyfarahöfunda um og upp
úr aldamótunum 1800 hafi fallið betur að „skapandi persónuleika" Dosto-
jevskís en þau úrræði sem landar hans og grannar í bókmenntum kusu að
nota um sama leyti. Hann trúði á hinn sjaldgæfa mann, á hinar stóru stundir
í lífi einstaklings og þjóða, þegar öllu er til hætt. Þar taldi hann sig finna
merkilegan sannleika um þann mann sem „er of víður", sem of mikið
rúmast í af furðulegum og grimmum þverstæðum, syndum og glæpum. Allt
tengist þetta svo trúarvitund hans, trú á opinberun og innblástur — „í
innblástursham sér skáldið guð“, segir hann á einum stað, rétt eins og hann
væri staddur í rómantíkinni miðri. Æfisaga hans, persónuleg reynsla hans,
stefnir honum í sömu átt. Hann hafði einu sinni verið dæmdur til dauða og
hann var flogaveikur. I öllum lengri sögum sínum víkur hann að þeirri frá-
bæru hugljómun sem fylgir þessari reynslu — hinn flogaveiki og hinn
dauðadæmdi sjá skýrt í marga heima, öll þeirra fyrri reynsla þjappast saman
í eina sýn, óbærilega sterka og fagra. Og því þá ekki að reyna að feta í þeirra
fótspor, endurskapa þetta ástand hins fullkomna næmis?
Og vitanlega varð Dostojevskí líka fyrir áhrifum af því sem hann las. Eins
og margir aðrir merkishöfundar nítjándu aldar var hann alinn upp á hroll-
163