Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Síða 65

Af rotnun leggur himneska angan
Það leikur enginn vafi á því að boðskapur verksins er andkapítalískur.
Spyrja mætti hins vegar úr hvaða átt sú gagnrýni kemur, á hvaða gildismati
hún hvílir. Pólitískar yfirlýsingar eru ekki margar í bókinni. Blaðamennirnir
skipta um stjórnmálaviðhorf rétt einsog aðrar skoðanir eftir hentugleikum,
og í þeim hópi sem heiðarlegastur er í bókinni — hópnum í kringum
d’Arthez — eru bæði lýðveldissinnar og konungshollir menn. Það ástand er
sennilega dæmigerðara fyrir ritunartíma bókarinnar en þann tíma sem hún
gerist á, og kallaður var endurreisnartími vegna þess að ráðamenn vildu
endurreisa forna stjórnarhætti. Borgarakonungurinn Loðvík Filippus, sem
náði völdum uppúr júlíbyltingunni 1830 og var við þau þegar bókin var
skrifuð, var búinn að valda jafnvel æstustu stuðningsmönnum sínum slíkum
vonbrigðum að stjórnmál höfðu fengið á sig óorð. Hugsjónir voru ekki
lengur í háum metum og áttu lýðveldissinnar þar sína sök. Við valdatöku
Loðvíks Filippusar hafði Lafayette, hinn aldni leiðtogi lýðveldissinna,
fagnað Loðvíki, hertoganum af Orléans sem „besta lýðveldinu“. Einn við-
staddra, Lafitte að nafni, mun við þetta tækifæri hafa komist nær sannleik-
anum þegar hann sagði að ,héðan af ráði bankastjórarnir ferðinni',3 og sú
virðist einnig hafa verið skoðun Balzacs. Peningar, og ekki stjórnmálahug-
sjónir, réðu nú úrslitum um framvindu sögu og samfélags.
Hér er komið að lykilatriði í samfélagssýn Balzacs: Borgarastéttin í
verkum hans er ekki framleiðin, heldur lifir hún á ýmis konar fjármagnstil-
færslum, sem einatt eru svo flóknar að fórnarlömbin botna ekkert í þeim.
Með slíkum aðferðum sölsar hún undir sig verk og eignir manna. Þetta á
t. d. við Cointet, þann ljóta kapítalista í Brostnum vonum, sem jafnframt er
einkar laginn við að notfæra sér lagakróka og dómskerfi. Borgarastétt
Balzacs samanstendur af spákaupmönnum, verslunareigendum, okurlánur-
um, bankastjórum og öðrum þeim sem höndla með fé. Fræðimenn hafa
komist að því að meðal persóna sem máli skipta í öllum Hinum mannlega
gleðileik Balzacs sé aðeins einn iðnjöfur — og sá er ilmvatnsframleiðandi.4
Sama á reyndar við um fjórðu stéttina, verkafólk: Fulltrúar hennar meðal
áberandi persóna gleðileiksins munu sárafáir. Sú staðreynd er reyndar ekki
svo fráleit miðað við sögutíma verkanna, en kemur illa heim við þá sögulegu
framsýni sem Balzac er einatt hælt fyrir.
Stéttirnar tvær sem vantar í borgarmyndina í hinni „fullkomnu samfé-
lagslýsingu“ Balzacs, höfðu mjög sótt í sig veðrið í Frakklandi eftir 1830;
iðnframleiðsla stórjókst og verkalýðsstéttin kom í fyrsta skipti fram í sjálf-
stæðu hlutverki á leiksviði stjórnmálanna. En þær vantar í mynd sagna-
meistarans franska af París, þar sem helstu stéttirnar eru aðall á niðurleið,
fjármagnsstétt á uppleið og svo hópur skálda, blaðamanna, leikara og
annarra trúða á hringsviði borgarinnar, sem lifa sníkjulífi á hinum.
191