Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Síða 68

Tímarit Máls og menningar
anlega byggð á afturhaldssamri hugmyndafræði; samfélagi verksins er skipt
í skýrt afmörkuð athafnasvið með siðferðilegum undirtónum og verkið
kynnt í formála höfundar nánast sem dæmisaga um mann sem ekki kann sér
hóf. En gildismatið segir ekki nema hálfa söguna — hvernig kemur það heim
og saman við sjálfa framvindu verksins?
Aflvaki sögunnar
Lítum fyrst á sjálfsmat persóna verksins, hversu vel fær það staðist raun-
veruleika þess? Mesti raunsæismaðurinn í fyrsta hluta bókarinnar er tví-
mælalaust Séchard gamli, faðir Davids, en peningar eru eina ástríða hans.
Balzac tekur oft svo til orða um ástríðu að hún sé ,jesúítísk‘, tilgangurinn
helgar öll meðul, og það á við um Séchard. David og Lucien eru aftur á móti
draumóramenn, og aðlinum á Angouléme er lýst næstum háðslega, hann
hefur hlálegt ofmat á eigin verðleikum. Séchard gamli er manngerð sem
haggast hvorki af byltingunni né endurreisnartímanum, auður hans stendur
traustum fótum. Þeir sem hrærast í bóksala- og blaðaheimi Parísar þurfa
stöðugt að óttast um verð vinnuafls síns, og leggja sig því fram um raunsætt
mat á stöðu sinni og verðleikum, en jafnvel gamlar rottur verða stundum að
láta sér nægja stúdentamatsöluna. Eini maðurinn sem ekki bifast í þessum
heimi er bóksalinn og útgefandinn Dauriat og sú styrka staða byggist á
fjármagni hans. Allur hinn skrautlegi hópur leikara, blaðamanna, gleði-
kvenna og flottræfla er ofurseldur fjármagnseigendum. Og þeir menn þurfa
hvorki á formfestu né andríki að halda. Svo segir um sérlega ófrýnilegan
okurlánara sem Lucien og Etienne leita uppi til að selja honum víxla, og
Samanon nefnist: „Segi Samanon nei, upplýsti sá ókunni,. samþykkir eng-
inn, því hans eru hin hinstu rök\“ (bls. 430, skáletrun Balzacs). Hópurinn í
kringum d’Arthez er Lucien vissulega fyrirmynd að heiðarleik og festu, en
áhrif hans á samfélagið og gang sögunnar eru engin.
I síðasta hluta bókarinnar eru orð Cointet hin hinstu rök, því peningar
hans eru sannleikurinn um Angouléme. Þeir sem eiga fé þurfa ekkert nema
viljann til að koma sínu fram, formgallar geta aldrei orðið þeim að falli, þeir
hafa engar tálsýnir og vonir þeirra geta aldrei brostið. Hinstu rök pening-
anna rjúfa jafnan þann ramma, sem gildismat Balzacs setur samfélaginu.
Fjármagnið verður aflvaki sögunnar. Þeir sem ráða yfir því geta leyft sér
allan þann metnað sem þeim sýnist, og þurfa ekki á anda eða formi að halda.
Nútíminn, sem Balzac vildi fanga í heild sinni, er á valdi þeirra, söguþróun-
in beygir sig fyrir þeim. „Andspænis árangri þeirra verður andinn að
heimsku", segir þýski heimspekingurinn Adorno í grein sinni um Balzac.8
Hvað eftir annað gerist það í bókinni að hreinlyndir andans menn verða
194