Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Síða 37

þær bæði nokkuð frá þáttum úr lífi þjóðar-
innar og því frásagnarformi sem hún skap-
aði til að segja sögur um lífið á íslandi.
Aheyrendur á miðöldum kröfðust ekki frá-
sagna af staðreyndum; en þeir ætluðust til
þess að sögumaður íslendingasögu fylgdi
mjög fastmótaðri braut. Mikilvægt er að
sagan þurfti að vera sennileg; hún varð að
geta hafa gerst og þannig gagnaðist hún í
þjóðfélagslegu samhengi. Til að ná þessu
markmiði notaði sögumaðurinn þær menn-
ingarlegu uppsprettur sem hann gat ausið
af. Þar á meðal voru lán úr þjóðsögum sem
áttu greiða leið inn í frásögn af deilum því
að slíkar sögur standa djúpum rótum í fram-
vindu átaka og lausn þeirra. Sama einfalda
ferlið opnaði einnig beina leið fyrir nýlegt
efni úr bókmenningunni (hvort sem menn
hlustuðu á það eða lásu sjálfir) eftir að ritun
barst til landsins.
Sögumaðurinn notaði þá einföldu frá-
sagnartækni að setja saman söguklasa og
búa til úr þeim lengri sögu. Þessa tækni var
auðvelt að laga að hverju sem er og hún
byggðist á því að nota þrjár frásagnardeild-
ir: átök, milligöngu og lausn. Með hliðsjón
af hugtakakerfi málvísinda má líkja hlut-
verki ódeilanlegra atburðaeininga í sögum
við hlutverk morfema í tungumáli.41 Með
hliðsjón af óbreytanlegri og þjóðfélagslega
viðurkenndri hegðun raðaði sögumaðurinn
þessum atburðaeiningum á ýmsa vegu og
fyllti upp með ólíkum, oft skálduðum, smá-
atriðum. Þannig notaði hann þessar litlu
einingar til að umbreyta þjóðfélagsformi
yfir í frásagnarform. Sögumaðurinn vann
innan hefðar þar sem persónur, atburðir og
staðfræði voru öllum kunn en hann kaus sín
eigin áhersluatriði. Honum var frjálst að
ákvarða hvaða smáatriði og hvaða þekktu
atburði hann átti að taka með og hverju
hann átti að bæta við. Aftur og aftur koma
sögurnar að einhvers konar deilum og
árekstrar eru svo mikið meginatriði að þeg-
ar fjallað er um ástir, eins og í Laxdæla sögu
eða í skáldasögunum Hallfreðar sögu og
Gunnlaugs sögu ormstungu hafa sögurnar
takmarkaðan áhuga á ástalífi. í stað þess
snúast þær að miklu leyti um harkalega
baráttu karlmanna um ákveðnar konur.44
Frásögnin einblínir á þróun deilna lið fyr-
ir lið og fær þannig sömu byggingu og rás
atburða í deilum. Athafnir tengjast saman
og mynda „deilukeðjur“ eða „þætti“ sem
falla ekki að fastmótuðu epísku mynstri
með einum átökum, risi og lausn. Þess í stað
halda þeir áfram á rökréttan hátt eftir þeim
möguleikum sem átökin bjóða upp á. Líkt
og atburðir í átakadeildum koma atburðir í
lausnardeildum fyrir aftur og aftur í frá-
sögninni og lausnir geta ýmist verið með
ofbeldi, oft blóðhefnd, eða án ofbeldis þeg-
ar menn komast að samkomulagi. Sem
dæmi má taka að í frásögn sögu af deilum
eru hefndir eða friðsamlegt samkomulag
algengustu lausnirnar og lausnardeildir
koma oft hver á eftir annarri. Þannig getur
friðsamlegri lausn verið spillt með blóð-
hefnd sem aftur hleypir af stað nýjum átök-
um og lausnum. Þetta getur síðan undirbúið
jarðveginn fyrir frekari refsingar, þörf á
milligöngu og enn meira ósætti.
Helsta nýjungin í frásagnarhætti fom-
sagna er áberandi vegna séríslenskra að-
stæðna. Þessi nýjung, sem ég hef nefnt
milligöngu,45 kemur fram í virkum tengsl-
um persóna, bæði formlegum (tengslum
goða og þingmanns, ættartengslum, hand-
sölum o.s.frv.) og óformlegum (svo sem
leyndum þráðum vinfengis).46 Þessi tengsl
og hvernig þeim er lýst í frásögninni hafa
úrslitaþýðingu. Annars vegar vernda þau
einstaklinginn og hins vegar hvetja þau
hann til að taka þátt í deilum sagna.47 Milli-
ganga snýst um að einn starfar i umboði
annars og fer með völd hans og stöðu. Hún
er einnig nátengd sæmd þeirra sem í hlut
eiga. Milliganga kemur fyrir aftur og aftur
í sögunum því að hún er lykillinn að því að
koma sér upp samböndum og viðhalda
TMM 1990:2
35