Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Blaðsíða 59

ari neikvæðu upptalningu er fyrst fjallað
um veröldina neðan frá og upp: haf (sjávar-
strönd) — jörð — himinn, og því endað á
þeim hluta hennar sem menn gætu haldið að
væri elstur. Eftir þessar neitanir er sett fram
hugmyndin um hið mikla tóm (í samræmi
við þessa túlkun væri best að líta ekki á
ginnungagap sem eins konar sérnafn heldur
taka „ginnunga-“ sem áhersluorð, en um
það er kannske ekkert hægt að vita með
vissu), og loks er því neitað að „gras“ hafi
verið til, en það hugtak er vitanlega pars pro
toto fyrir „gróður“ og „líf‘: í upphafi var
líflaust tóm. Þrátt fyrir knappt orðalag er
vísan eins skýr og frekast má vera: hug-
myndin er sett nákvæmlega og skipulega
fram, allt hangir saman og engu er ofaukið.
Hvernig kemur nú Ymir inn í aðra ljóð-
línu þessarar vísu, í þeirri gerð sem Kon-
ungsbók hefur að geyma? Það er skemmst
að segja, að hann dettur þar inn alveg eins
og út úr kú, og það víst í litlu samræmi við
goðafræðina eða annað. Við komu hans
riðlast þráðurinn í vísunni gersamlega: hug-
myndin um „ekkert“, sem hún snýst öll um,
hverfur burtu, og jafnframt verða tengslin
milli tveggja fyrstu ljóðlínanna og hinna
sex í meira lagi óljós. Þótt Ymir hafi vænt-
anlega verið til í einhverju tómarúmi, er
engin rökrétt ástæða til að láta frásögnina af
tilveru hans leiða yfir í almenna og skipu-
lega skilgreiningu á neind. A hinn bóginn
er upptalning í anda „neikvæðu guðfræð-
innar“ merkingarlítil nema verið sé að skil-
greina hugtak, og slík tilraun til að nálgast
hugmyndina um neind verður auk þess höf-
uðlaus, þegar á undan er komin setning um
eitthvað sem var. Setningin um Ými flýtur
því í lausu lofti, og það gerir skýringin sem
á eftir fer einnig í þessari gerð vísunnar.
Þær spurningar sem kvikna í kringum
þetta textaafbrigði eru eitt af þeim vanda-
málum sem eru „ekki á dagskrá“ hjá Gísla,
eins og hann tekur rækilega fram í „ádrepu“
sinni (bls. 397). En þegar gluggað er í út-
gáfu hans sjálfs kemur þó eitt nokkuð at-
hyglisvert í ljós: Gísli setur kommu á eftir
alda, eins og útgefendur munu yfirleitt
gera, en hann bregður hins vegar út af hefð-
inni með því að setja ekki kommu á eftir
byggði. Verður ekki betur séð en hann vilji
með þessu einangra „ár var alda“ og láta
menn síðan lesa saman: „þar er Ýmir
byggði vara sandur né sær né svalar unnir“.
Þetta er heldur óvenjuleg samantekt setn-
inga, en beinast liggur við að álykta, að þótt
Gísli nefni ekki textaafbrigðið ætli hann
samt á þennan hátt að leysa ýmis setninga-
fræðileg og textafræðileg vandamál sem
fylgja ljóðlínunni „þar er Ýmir byggði“ og
benda til þess að vísan sé upprunalegri eins
og hún er í Snorra-Eddu. Um þau vandamál
hefur Sigurður Nordal fjallað í útgáfu sinni
og verða þau ekki rakin sérstaklega hér.10
En ef þetta er í raun og veru tilgangur Gísla
hefur hann ekki annað upp úr krafsinu en
lenda í enn verri flækju, — og svo bætir það
ekki úr skák að í leiðinni brýtur hann á móti
sínum eigin forsendum sem eru þess eðlis
að menn geta tekið þær gildar, þó svo þeir
fallist ekki á „munnlegu kenninguna" að
öðru leyti.
Það er ómaksins vert að rýna dálítið í
þetta. Þótt þriðja vísan sé lesin á þennan
hátt, sem greinarmerkjasetning Gísla gefur
til kynna, svífur hluti hennar eftir sem áður
í lausu lofti, en í þetta skipti er það ljóðlínan
„ár var alda“. Ef við lítum nú á þessi orð
sem formúlu samkvæmt kenningu Gísla og
athugum hvemig henni er beitt í öðrum
eddukvæðum, kemur í ljós að þetta er mjög
óeðlilegt. Þessi orð eru nefiiilega tíma-
ákvörðun og á eftir þeim þarf að koma ein-
hver skýringarsetning um það sem gerðist
eða var á þessum tíma: „Ár var alda, það er
arar gullu“. Ná formúlan og skýringarsetn-
ingin yfir tvær ljóðlínur. Niðurstaðan verð-
ur sú sama þó við lítum svo á að ekki sé
fullvíst að þessi orð séu formúla í Völuspá,
heldur kunni önnur skáld að hafa tekið þau
TMM 1990:2
57