Tímarit Máls og menningar - 01.06.1990, Side 65

líkaði sem best hverju sinni. Við verðum að
fara aftur á þá stund sögunnar, þegar heiðni
varennþá lifandi trúarbrögð en menn höfðu
samt þegar aðgang að ýmsum heimspeki-
legum og guðfræðilegum vangaveltum,
tengdum kristindómi, — og þegar uppi
voru menn sem létu sig þennan árekstur
miklu máli skipta. Svo miklu máli kannske
að það hélt fyrir þeim vöku á lágnættinu og
þeir lögðu á sig að kafa djúpt í hvort
tveggja. Það er út frá hugmyndastraumum
og ímyndunum þessarar sérstöku stundar
sem við verðum að reyna að skilja Völuspá.
Þetta er ærið verkefni fyrir fræðimenn, en
hægt er að byggja á miklu starfi sem þegar
hefur verið unnið.
En varðandi spuminguna sem borin var
upp rétt áðan, ætla ég að leyfa mér að koma
með tilgátu sem ég vil vitanlega ekki selja
dýrar en ég keypti, þó mér sé það svo sem
meinalaust að menn taki hana ámóta alvar-
lega og ég geri. En hún er sú að höfundur
Völuspár hafi verið apostata, sem sé maður
sem hafi gerst kristinn af mikilli alvöru en
síðan kastað trúnni og snúið sér aftur að
trúarbrögðum feðra sinna. Til að leyna nú
engu vil ég taka fram að ég fékk þessa
hugmynd þegar ég rakst einu sinni á frásögn
Lévi-Strauss af indíána sem hafði tekið
kristni og fengið talsverða skólun hjá trú-
boðum, en eftir mjög alvarleg veikindi og
þungar draumfarir á miðjum aldri hafði
hann tekið sinnaskiptum á ný og aðhyllst
fom trúarbrögð sinnar eigin þjóðar, sem
hann hafði alist upp við. Lévi-Strauss segir,
að indíáni þessi hafi síðan verið ómetan-
legur hjálparmaður mannfræðinga, sem
voru að rannsaka trú og goðafræði þjóðar-
innar: hann skildi spurningar þeirra og gat
skilgreint trúarbrögðin sem kerfi og útskýrt
einstök atriði þess.11
Nú geta menn vitanlega dregið í efa, að
útskýringar manns, sem orðið hafði fyrir
svo sérstæðri reynslu og fengið menntun
hjá kennurum framandi þjóða, hafi æfin-
lega verið sannleikanum samkvæmar og
gert rétta grein fyrir trúarbrögðum indíána-
þjóðarinnar eins og þau voru. En það má
hins vegar segja, að maður sem var í
svipaðri aðstæðu og átti að baki hliðstæðan
feril með námi, sálarkreppu og trúskiptum
hafi haft mörg skilyrði þess að geta ort
Völuspá. A einhvern slíkan hátt má sem sé
skýra hvemig til hafi orðið á miðöldum
norrænt skáld, sem kunni fyllilega skil á
hugmyndinni um sköpun ex nihilo og
mörgum öðrum heimspekikenningum af
því tagi og gat meðhöndlað þær, en kaus
samt að nota þessa menntun sína og
„andlega tækni“ til að yrkja heiðið goða-
kvæði, þar sem hann dýpkaði fornar goð-
sagnir og magnaði þær upp. Það er und-
arlegt hvað norrænum fræðimönnum sést
oft yfir að það má hafa töluvert gagn af
þeim spjöllum sem mannfræðingar kunna
að segja af fjarlægum þjóðum og sækja til
þeirra margvíslegar hugmyndir. Slík kenn-
ing um stöðu skáldsins getur þó vitanlega
ekki orðið annað en bakgrunnur, þegar á að
skýra heildarsýn kvæðisins, — þá flugelda-
sýningu skáldlegra mynda sem þar er
brugðið upp og þá hugsun sem framvinda
þeirra leiðir smám saman fram. En kenning-
in gæti minnt menn á, að líklegt er að
kristnitakan hafi verið margþætt og flókið
mál með alls kyns víxlverkunum og skap-
andi árekstrum.
Nú býst ég engan veginn við því að menn
séu mér sammála um einstök atriði í þessu
dæmi af þriðju vísu Völuspár. En hjá því
verður varla komist að draga nokkrar skýrar
álytkanir af þessu öllu saman:
1) Þótt það sé vitanlega sjálfsagt og eðli-
legt að útgefendur Völuspár taki þann kost
að fara eftir texta Konungsbókar (með
nauðsynlegum leiðréttingum) og prenti því
t.d. „þar er Ýmir byggði“ í þriðju vísunni,
þar sem bæði aðalhandritin hafa línuna
þannig, er ekki hægt að skjóta sér undan því
að tilfæra og ræða mikilvæg textaafbrigði
TMM 1990:2
63