Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2000, Page 212
Hjalti Hugason
Hugtakið atferli
Áður en að fullu verður skilið við afmörkun höfundar á viðfangsefni sínu er
óhjákvæmilegt að víkja með fáum orðum að hugtaki, er þar kemur fyrir og
fær síðan mjög áberandi stöðu í ritgerðinni, en þar á ég við hugtakið at-
ferli.
í huga lesanda af minni kynslóð hefur hugtak þetta mjög þrungna merk-
ingu í rannsóknarsögulegu samhengi og svo er eflaust með flesta þá, er fylgst
hafa með áherslubreytingum, er orðið hafa innan margra, sögulegra fræði-
greina, hvort sem þær eru stundaðar á sviði sagnfræði, kirkjusögu í víðasta
skilningi eða sögulegrar helgisiðafræði, eins og hér er um að ræða. Hér á ég
við áherslubreytingu, sem felst í því, að þess er freistað með nýjum hætti að
komast að raun um, hvernig venjulegt fólk, gjarna úr alþýðustéttum, lifði lífi
sínu í dagsins önn en einnig á hátíðum og tyllidögum - heima fyrir en einnig
á mannmótum, til dæmis við helgiathafnir í kirkjum. Þetta er gert með fjöl-
faglegum vinnubrögðum, er ganga þvert á hefðbundin skil fræðigreina. í þessu
sambandi nota guðfræðingar og sagnfræðingar sér til dæmis þróuð vinnubrögð
og viðmiðanir mannfræði og þjóðháttafræði svo nokkuð sé nefnt. í þessu sam-
hengi gegnir hugtakið atferli lykilhlutverki og er notað um raunverulega
breytni, framkvæmd eða hegðunarmunstur til dæmis við helgiathafnir, sem
oft gat verið með öðru móti - jafnvel gengið í berhögg við - það sem opin-
berir valdamenn, kirkjulegir eða veraldlegir ætluðust til og mæltu fyrir um í
lögum og tilskipunum. Gögn af því tagi, sem nefna má „prescriptiv“, hafa
löngum verið notuð sem traustar heimildir, ekki aðeins um stefnu valdhafa
heldur einnig framkvæmd þeirrar stefnu, sem þar með fékk einfaldaða og oft
ranga eða villandi umfjöllun. Hin nýja rannsóknaráhersla felur aftur á móti í
sér tilraun til að greina á milli stefnu eða fyrirskipana annars vegar og raun-
verulegrar iðkunar eða framkvæmdar hins vegar, sem leitast er við að gefa
meira rúm, en tíðkast hefur. Það merkingarsvið, sem hugtakinu atferli er gef-
ið í rannsóknum með ofangreindum hætti fellur vel að þeirri merkingu, sem
orðið hefur í orðabókum og daglegu tali, en þar merkir það framferði, hegð-
un, hátterni, en þó hugsanlega einnig í sumum samböndum aðferð (Orðabók
Menningarsj. 1963).
Þar sem hugtakinu atferli er gefin jafn áberandi staða innan ritgerðar sr.
Arngríms Jónssonar og raun ber vitni, eins og fram kemur bæði í afmörkun
hennar á viðfangsefni og í kaflaheitum, þar sem það kemur yfir 20 sinnum,
vaknar strax sú hugmynd, að í ritgerðinni sé þess freistað að taka mið af hin-
um nýja rannsóknarskóla. Svo er þó ekki. Á bls. 2 í riti sínu upplýsir höfund-
ur, að orðið atferli sé í ritgerðinni notað sem íslensk þýðing á latneska tæk-
inorðinu ritus. (AJ 2). I uppslátarbókum er hugtakið ritus m. a. skýrt sem „vor-
210