Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2000, Side 220

Hjalti Hugason
ar þróunarsögu íslenkrar helgisiðahefðar á 16. öld gerðist nefnilega utan hand-
bókanna og áhrif þeirra verði ekki að fullu metin án þess að þeirrar staðreynd-
ar sé gætt.
Varðandi efnismeðferð höfundar í inngangi ritgerðarinnar vaknar einnig
spurning um það, sem kalla mætti söguskilning hans, eins og hann verður les-
inn út úr þeim efnistökum, er fram koma í ritgerðinni. Höfundur rekur í stuttu
máli, hvernig kirkjuskipan Kristjáns III. var lögtekin á íslandi - 1541 í Skál-
holtsbiskupsdæmi og 10 árum síðar í Hólabiskupsdæmi. Þar með telur hann
með réttu að hafist hafi ákveðið óvissu- og upplausnartímabil, er síðan hafi
staðið fram til 1555, er fyrsta handbókin eftir siðbreytingu kom út, það er
Handbók Marteins Einarssonar. Þetta tímabil telur hann réttilega hafa ein-
kennst af þeim vanda, að kirkjuskipanin hafði ekki að geyma nægilega skýr
og ítarleg fyrirmæli um það, hvernig staðið skyldi að verki við messu og aðr-
ar kirkjulegar athafnir innan lútherskrar kirkju. Þetta tímabil kýs hann að kalla
„handbókarlausa tímabilið". Með því að skoða óvissu- og upplausnartímabil-
ið í kjölfar siðbreytingarinnar svo mjög í ljósi handbókarsögunnar í þröngum
skilningi; með því að gefa því nafn út frá handbókarleysinu og skýra vanda-
mál þess svo einhliða út frá þeim aðstæðum; með svo afdráttarlausri tíma-
setningu á lokum þess og einkum og sér í lagi með því að láta það enda sam-
tímis fyrir bæði biskupsdæmi landsins að því er virðist, vekur höfundur þá
grunsemd hjá efandi lesanda, að hann telji, að óvissuástandi siðbreytingar-
tímans í lítúrgískum efnum hafi lokið með útkomu Handbókar Marteins Ein-
arssonar, en þess í stað hafist nýtt tímabil, þar sem helgihald í báðum bisk-
upsdæmum landsins hafi farið fram á grundvelli handbókarinnar. Þetta segir
höfundur vissulega hvergi. Hann fjallar heldur hvergi um útbreiðslu og áhrif
handbóka sinna, enda rúmast slík umfjöllun ekki innan hinnar þröngu efnis-
afmörkunar hans. Ofangreindan skilning virðist hins vegar mega lesa út úr
efnistökum hans út í gegnum ritgerðina. I þessu efni virðist hann ofmeta gildi
„prescriptivs" texta handbókarinnar sem heimildar um framkvæmd. Sú stað-
reynd, að Peter Palladíus „auktoriseraði" handbókina í formála hennar og
bannaði noktun annarra handbóka á Islandi, sannar að sjálfsögðu ekki, að eft-
ir því banni hafi verið farið eða að forsendur hafi verið skapaðar fyrir sam-
hæfðu helgihaldi á grundvelli handbókarinnar, t. d. með útgáfu bókarinnar í
nægilegu upplagi og dreifingu hennar til presta. - í þessu efni hefði þurft að
gæta meira sögulegs raunsæis og gera sér grein fyrir eðli og heimildargildi
handbóka almennt og Handbókar Marteins Einarssonar sérstaklega, þegar um
framkvæmd er að ræða.
Þá er mikilvægt að gera efnislega athugasemd varðandi fyrsta meginkafla
ritgerðarinnar - kaflanum I. A, sem fjallar um Handbók Marteins Einarsson-
218