Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2000, Side 223
Andmœli við doktorsvörn
Rannsóknarsviðið - lítúrgísk þróunarsaga íslenskrar helgisiðahefðar á 16. öld
- krefst hins vegar fyllri umfjöllunar í þessu efni og hennar sakna ég mjög í
verkinu. I þessu sambandi get ég ekki Iátið hjá líða að geta þess, að í ritgerð,
sem út kom árið 1990, benti ég á að fram til þessa hafi almennt verið litið
svo á í kirkjusögurannsóknum, að framlag Guðbrandar Þorlákssonar hafi veg-
ið hvað þyngst við að festa siðbreytinguna í sessi hér á landi meðal annars á
sviði helgisiða. Þar gat ég þess, að þetta mat gæti stafað af því, að (1) fram-
lag fyrri biskupa hafi ekki verið kannað sem skyldi og (2) það eðli sínu sam-
kvæmt verið vanmetið af síðari tíma mönnum vegna þess að þeir stunduðu
ekki eins umfangsmikla bókaútgáfu og „prent-biskupinn“ á Hólum. (HH
1990:96-118). Mér virðist ritgerð sr. Arngríms Jónssonar staðfesta að mun
meira hafi verið aðhafst við mótun helgisiða og handbókargerð innan beggja
biskupsdæma fyrir daga Guðbrandar, en hingað til hefur verið talið. Vegna
þess endurmats, sem þannig örlar á í ritgerðinni, þó dulið sé og að því er virð-
ist vanmetið af höfundinum sjálfum, sakna ég þess sárlega, að hann skuli ekki
hafa tekið þau atriði, sem hér hafa verið nefnd traustari tökum og gefið þeim
sýnilegri stöðu í ritgerð sinni. Með því móti hefði hann hafið mikilvægt end-
urskoðunarstarf á sviði íslenskra siðbreytingarannsókna.
Þar sem handritrið úr Ny kgl. Saml. hefur hér mjög verið til umræðu, mun
ég halda mig nokkru nánar við könnun höfundar á því í þeim tilgangi að varpa
ljósi á einn þátt í vinnubrögðum hans, þar sem er röksemdafærsla fyrir tilgát-
um, sem settar eru fram, í þessu tilviki fyrir aldursákvörðun handritsins. í inn-
gangi ritsins segir, að ætla megi, að handritið hafi verið ritað á tímabilinu
1585-1587. (AJ 1). Meginkafli sá, sem um handritið fjallar ber síðan yfirskrift-
ina „Handritið Ny kgl. Saml. 138 4to 1585-1587“. Þar með virðist tilgáta höf-
undar í inngangi hafa fengið algerlega nýja stöðu og eðli, þar sern aldur hand-
ritsins virðist nú talinn jafn öruggur og sjálft heiti þess. Eðlilegri vinnubrögð
virðast hafa falist í, að halda aldursákvörðuninni enn á tilgátustigi og sleppa
henni þar með í fyrirsögn. í sérstökum undirkafla, sem þegar hefur verið drep-
ið á, er síðan fengist nákvæmar við aldursákvörðunina. Þar getur höfundur
þess fyrst, að handritið hljóti að vera til komið eftir 1573, þar sem það byggi
á Graduale Niels Jesperspns, sem kom út það ár. Sýnir hann enda fram á það
síðar í ritgerðinni, svo vart verður um villst. Hér er því um fullgilda röksemd
að ræða. Því næst kveðst höfundur hyggja, að ritun handritsins hafi ekki haf-
ist fyrr en eftir að bréf Friðriks II. frá 29. apríl 1585 berst Gísla í hendur og
þeir biskupar, Gísli og Guðbrandur, hafi átt samræður um efni þess. Vísar hann
síðan fram í ritgerð sína, þar sem hann hefur fengist við umrætt bréf. Þar bend-
ir hann réttilega á, að bréfið taki fyrst og fremst til sálmaþýðinga og sálma-
söngs og hafi meðal annars leitt til útgáfu Sálmabókar Guðbrandar Þorláks-
221