Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2000, Blaðsíða 224
Hjalti Hugason
sonar fjórum árum síðar. Þó er ekki útilokað, að bréfið hafi einnig orðið hvati
að umfangsmeira samræmingarstarfi, er tekið hafi til helgisiðanna. Sú stað-
reynd, að bréfið var síðar prentað í upphafi Graduale Guðbrandar Þorláksson-
ar, styður þá tilgátu óneitanlega. Þó er þetta vart það sterk röksemd, að á
grundvelli hennar megi slá því föstu, að handritið geti ekki verið eldra en bréf-
ið. Höfundur virðist sammála mér í því og tilfærir því þriðju röksemd sína,
sem er sú, að í formála Peter Palladíus fyrir Handbók Marteins Einarssonar
banni hann notkun annarra handbóka, eins og fram er komið, og leggi einnig
bann við að breyta nokkru, sem fram kemur í bókinni. I raun skil ég ekki
hverja ályktun höfundur telur, að draga megi af þessu banni varðandi árið
1585, þar sem formálinn er prentaður 1555 eða heilum 30 árum áður.
Ef til vill ber að skilja ályktun doktorsefnisins svo, að Gísli Jónsson hafi
talið sér óheimilt að fást við mótun helgihalds innan biskupsdæmis síns vegna
þess banns, er Palladíus beindi til sóknarpresta og sálusorgara á íslandi á upp-
hafsárum evangelískrar kristni í landinu, þar til hann hafði fengið konungs-
bréf um það að koma betri skikkan á sálmasönginn. Ef svo er, virðist höfund-
ur úti á hálum ís, nema gengið sé út frá því, að Handbók Marteins Einarsson-
ar hafi í raun bundið enda á þá óreiðu og óvissu í lítúrgískum efnum, sem
fylgdi í kjölfar siðbreytingarinnar og að rótfestingu hennar á sviði helgisiða
hafi þá að mestu lokið með útkomu umræddrar handbókar árið 1555. Þetta
tel ég algerlega brjóta í bága við þá mynd, sem fá má með athugun á presta-
stefnusamþykktum og ýmsum öðrum heimildum allt fram um útgáfu Gradu-
ale Guðbrandar Þorlákssonar 1594. I þessu efni tel ég, eins og ég raunar hef
vikið að fyrr í máli mínu, að doktorsefnið bindi sig um of við „preskriptiva“
texta í rannsókn sinni og ofmeti áhrifamátt opinberra fyrirmæla á umrædd-
um tíma þar á ég meðal annars við Handbók Marteins Einarssonar. Þá var for-
ystustarf biskupa á sviði helgihalds frá fornu fari það mikilvægur þáttur í emb-
ættislegu hlutverki þeirra, að ólíklegt er að Gísli biskup hafi tekið bann Pallad-
íusar við breytingum á Handbók Marteins óskorað til sín, líkt og hér virðist
gengið út frá.
Enn er höfundur inni á aldri umrædds handrits í lokasamantekt sinni. Þar
fjallar hann annars vegar beinlínis um aldur þess og segir þá, að handritið sé
„...sennilega ...“ að langmestu leyti ritað á árunum 1585-1587. (AJ 465) Hins
vegar víkur hann að aldrinum með óbeinum hætti í umfjöllun um Graduale
1594 og slær þá föstu, að konungbréfið frá 1585 hafi verið hin beina forsenda
fyrir samantekt handritsins.
Niðurstaða þessarar athugunar virðist mér óhjákvæmilega vera sú, að höf-
undi takist ekki að færa fyllilega sannfærandi rök fyrir þeirri tilgátu sinni, að
handritið í Ny kgl. Saml. geti ekki verið eldra en frá umræddum tíma. Þá eru
222