Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2000, Síða 226
Hjalti Hugason
samantekt sinni kemst höfundur meðal annars svo að orði: „Þegar svo þess-
ar niðurstöður er fengnar um fyrstu handbækur presta á Islandi eftir siðbót,
þá er auðsætt, að fyrirmyndir þeirra eru útlendar. Þetta eru danskar og þýzk-
ar heimildir, sem notaðar hafa verið, en einnig hefur verið haft auga á því,
sem nothæft var úr fyrri skipan rómverskri, og það notað, sumt með nokkrum
breytingum á orðalagi, svo að samrýmdist kenningum lútherskrar siðbótar."
(AJ 475).
Þessi orð bæta í raun engu við það, sem hingað til hefur verið þekkt og
vitað. Einmitt svona hlýtur málum að hafa verið háttað hér á landi í kjölfar
siðbreytingar. Ofangreind orð væri því í raun ekki mögulegt að líta á, sem
haldbæra niðurstöðu í doktorsritgerð, ef ekki væri haldið áfram og kveðið fast-
ar að. Höfundur mætir einnig þeirri kröfu, er hann heldur áfram að draga sam-
an efni ritgerðar sinnar og segir: „Athygli vekur, að ekki er í öllu farið eftir
því, sem gerðist í lítúrgískum efnum í Danmörku.“ Og nokkru síðar: „ Raun-
ar er það svo, að ekkert eiginlegt handbókarefni er þýtt úr dönsku í (Hand-
bók Marteins Einarssonar frá 1555), nema atferlið að leiða konu í kirkju, ...“
og enn: „ Meginhluti hins eiginlega handbókarefnis á íslandi er þýtt úr þýzku,
og á þessum tíma er ekkert af þessu efni nákvæmlega eins og í Danmörku,
nema skírnaratferli Lúthers frá árinu 1526.“ (AJ 475) Sú nýjung, sem sr. Arn-
gríms Jónssonar leggur af mörkum með ritgerð sinni felst í því, að hann sýn-
ir fram á hvaða fyrirmyndir og frumgögn er stuðst við og skapar þar með meiri
vissu og öryggi í ofangreindu efni, en hingað til hefur ríkt innan íslenskrar
siðbreytingarsögu. Á hinn bóginn vekur hann ekki máls á því, hverjar skýr-
ingar séu líklegar á því, að slík staðbundin sérstaða hafi myndast hér á landi
gagnvart þróuninni annars staðar í danska ríkinu, né heldur hvaða afleiðing-
ar hún hafði fyrir áframhaldandi mótun íslensku siðbreytingarkirkjunnar. Þetta
er skaðlegt, þar sem mér virðist hin víðtæka samanburðarrannsókn hans hafi
gefið góða grunn til slíkrar umfjöllunar og breikkað skírskotun ritgerðar hans
mjög. Þess skal getið, að þegar hefur verið gerð tilraun, til að varpa ljósi á
þær guðfræðilegu og kirkjulegu forsendur, sem Guðbrandur Þorláksson gekk
út frá við endurbótarstarf sitt á sviði helgisiða og uppfræðslu alþýðu. Þetta
var gert með því að kanna frávik hans frá fyrirmælum Kirkjuskipunar Krist-
jáns III. og öðrum dönskum fyrirmælum (HH 1990). Hér var aðeins um af-
markaða forrannsókn að ræða, en niðurstöður hennar virðast benda til þess,
að eftir þessum leiðum megi komast að ýmsum áhugaverðum niðurstöðum
um guðfræðilega sérstöðu íslensku siðbreytingarinnar. Efniviður sr. Arn-
gríms virðist gefa fullt tilefni til að dýpka þekkingu okkar á ofangreinum svið-
um. Ritgerð hans gerir það hins vegar aðeins með óbeinum hætti.
224