Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2012, Blaðsíða 62

Viðfangsefnið
í þessari grein verður fengist við ýmsa þætti þeirrar þróunar sem hér hefur
verið leitast við að bregða upp svipmynd af, þ.e. flutningi trúarbragða
og trúarstofnana úr miðpunkti samfélagsins að jaðri þess. Leitað verður
skýringa á þessari þróun en jafnframt spurt hvort líklegt sé að trúarbrögð
og trúarstofnanir haldist áfram a.m.k. á útjaðri hins opinbera rýmis í
samfélögum Vesturlanda eða hvort óhjákvæmilegt sé að þau hverfi alfarið
inn í einkarýmið. Spurt verður hvort þessi fýrirbæri eigi hugsanlega í
einhverri mynd afturkvæmt að samfélagsmiðjunni, sem og hvernig það geti
þá gerst og hvort það sé yfirhöfuð æskilegt.
Það kann að þykja dirfska af kirkjusagnfræðingi að taka sér fyrir hendur
að rýna í síbreytilega kviku samtímans, ef ekki beinlínis að lesa í ókomna
tíð eins og viðfangsefni greinarinnar felur vissulega í sér. Málsbætur mínar
eru einfaldar: Ég lít svo á að hlutverk sagnfræði almennt og þar með
kirkjusögu sé fyrst og fremst að greina fyrirbæri - atburði, aðstæður, þróun,
tilhneigingar eða það sem oft er nefnt strúktúrar- í víddunum tíma og rúmi
eða stað og stundu. Við frekari greiningu má síðan bæta nokkrum fleiri
víddum við eftir efnum og ástæðum, þar á meðal kyni og félagsstöðu, sem
skipta oft verulegu máli í sögulegum rannsóknum.
Sagnfræði nýtist því að mínu mati við greiningu á aðstæðum og þróun,
hver svo sem „sögutíminn“ er: fjarlæg fortíð, nálæg fortíð, nútíð eða jafnvel
framtíð.2 Að þessu sögðu skal viðurkennt að mikill munur er á hefð-
bundinni sagnfræði sem snýst um fortíðina — nálæga eða löngu liðna -
nútímasögu eða framtíðar-sagnfreeði. En það hugtak er líklega notað hér í
fýrsta sinn! Með því er átt við umhugsun um framtíðina út frá hugmyndinni
um sögulegt samhengi orsakar og afleiðingar og þeirri afstæðishyggju eða
relatívisma sem einkennir sagnfræðina. Sagnfræðingar leika á heimavelli í
hefðbundinni sagnfræði, oft á vallarhelmingi félagsfræða í nútímasögu, en
ætíð á útivelli í framtíðar-sagnfrœði, svo gripið sé til líkingamáls. Umboð
og kennivald sagnfræðingsins minnkar enda í þeim mæli sem hann eða
hún hættir að líta um öxl og beinir athygli fram á við. í versta falli verður
niðurstaðan ámóta þungvæg og spilaspá eða lófalestur. Þrátt fýrir það þarf
greining sagnfræðingsins ekki að missa marks. Hann eða hún kann að reka
augun í fýrirbæri sem öðrum yfirsést eða sjá a.m.k. þau öðrum augum.
2 Sjá Odén, 2000.
60