Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Page 65

„ a l d r e i s t ú l k u r u p p í v i n d / ó ð a r s l e n g j a l í n u m
TMM 2017 · 4 65
allar eru óþekktar aðrar en hönd Halldórs Hjálmarssonar konrektors á Hólum
sem uppi var 1745–1805. Talið er að kvæðin í Hvarfsbók séu ort á tveggja alda
tímabili, frá 17. öld til 19. aldar. Í efnisyfirliti skrifar Þorsteinn fangamark, þ.e.
„JJS“ með heiti kvæðisins Sprundahrós; hann útleggur fangamarkið og segir:
„líklega séra Ingjaldur sem var í Múla † 1832“ – og á þar við rímnaskáldið
Ingjald Jónsson sem uppi var á árunum 1739–18322. Jón Samsonarson getur
þess hins vegar í Kvæðum og dansleikjum (1964: 170) að Gunnlaugur Jónsson
á Skuggabjörgum telji að höfundurinn sé séra Jón Jónsson að Kvíabekk sem
var jafnaldri Ingjalds en lifði skemur, eða til 1785. Í handritum eru varðveitt
kvæði eftir þá báða, Ingjald og Jón, og Jón að auki talinn skrifari nokkurra
handrita. Páll Eggert Ólason (1949: 397–398 og 1950: 184–185) segir þá báða
hafa verið fátæka og litla búsýslumenn enda hafi sá fyrrnefndi verið „drykk-
felldur að mun“ en sá síðarnefndi holdsveikur. Ætla má því að kvæðið sé frá
seinna helmingi 18. aldar. Og hver svo sem höfundur kvæðisins er má hér sjá
mynd af upphafi þess ásamt fangamarkinu:
Sprundahrós er eins og nafnið ber með sér lofkvæði um konur, þ.e. hliðstætt
svokölluðum kappakvæðum og af sama meiði og hetju-, konunga- og höfð-
ingjalofkvæði í miðaldasögum, svo ekki sé minnst á erfikvæði. Á hinu vest-
ræna menningarsvæði er kveðskapur af þessu tagi gjarna rakinn til þeirrar
greinar retóríkur sem Aristóteles kallaði epideictic eða lýsandi og snerist um
að menn segðu kost og löst á persónum og hlutum. Hið epídeiktíska var frá
fornu fari tengt hinu siðræna en frá og með endurreisnartímabilinu var það
oft bundið ljóðlist sérstaklega. Eina skýringu þess hafa menn þóst finna á 13.
öld en þá þýddi Hermannus Alemannus athugasemdir Averroës við ritgerð
Aristótelesar Um skáldskaparlistina og útlögð á íslensku hefst þýðingin svo:
„Sérhvert ljóð og öll skáldleg orðræða er last eða lof“ (sbr. Colclough 2006: 19)
En skörungaskrár, bæði karla og kvenna, eiga sér semsé rætur langt aftur
í aldir og eru raktar allt til Hómers og Hesióds (Fowler 1999: 1; McMillan
1979a: 11–12). Í Rómaveldi urðu æviskrár frægra manna sérstök bókmennta-
grein og varðveist hafa ýmis söfn sem bera titilinn De viris illustribus og rekja
ævi og afrek frægra Rómverja (Joost-Gaugier 1982: 102–103). Á fjórðu öld
tók Hieronymus kirkjufaðir saman æviskrár kristinna afreksmanna undir
þessum titli og ýmsir fetuðu í fótspor hans (Köppler 1936: 16). Þegar kom
fram á miðaldir klofnaði þessi hefð í tvennt, í helgisagnarit annars vegar
og hins vegar lof um veraldlega höfðingja og kappa. Í íslenskum fornbók-
menntum er til að mynda að finna kvæði úr báðum þessum flokkum: Annars
vegar Heilagra meyja drápu og Heilagra manna drápu, báðar eftir óþekkta