Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Side 95

Á l e i ð i s a ð U r ð a r s e l i
TMM 2017 · 4 95
hluti þó þeir hafi lesið eitthvert slángur af bókum, því sannleikurinn er ekki
í bókum, og ekki einu sinni í góðum bókum, heldur í mönnum sem hafa
gott hjartalag“ (H 1929, 1956, 17). Þetta er alveg í anda Tómasar frá Kempis,
en bók hans um „Breytni eftir Kristi“ var námsefni lærisveina í stofnunum
Rómarkirkjunnar (Kempis 1955).
Merkileg er lýsingin á því þegar Þórður gamli í Niðurkotinu syrgir Rósu
dóttur sína og er beðinn að fara með Faðir vor fyrir líkfylgdina: „Það var ekki
svo þægilegt að greina hvað hann sagði …“ (H 2011: 204). Hér gerir orðið
„svo“ lesandann að viðstöddum áheyranda. Síðan er marg-stagað í bænina,
en það verður ekki lesið sem niðrun eða útúrsnúningar, heldur: „… kanski
var erfitt að hugsa sér jafn tilvalinn stað fyrir þessa yndislegu bæn, það var
einsog frelsarinn hefði skrifað hana fyrir þetta tækifæri“ (H 2011:204). Hér
er samúð og hlýja í lesmálinu, en síðan segir allt í einu: „Menn beygðu höfuð
sín, allir nema Bjartur, sem aldrei gat til hugar komið að beygja sig fyrir
órímaðri bæn“ (H s.st.). Hér kemur þá köld skvetta úr óvæntri átt, þvert niður
í innilega hlýjuna.
Þegar Rauðsmýrarmaddaman ergir hann með hálfkveðnum vísum og
spurningum, í samtali sem tekur síðan alvarlega stefnu, storkar hann henni
með ögrunum um kristnina (H 2011:554). Annars vegar storkar hann
maddömunni og afþakkar misnotkun þeirra á kristninni sem hærra standa
í mannfélagsstiganum, en hins vegar ýtir hann líka við lesandanum.
Sérstakur kafli um „Guð“ í þriðja hluta verksins lýsir börnum í einlægri
leit að fyrsta skilningi en fá í staðinn kennara sem er með öllu óhæfur. Þarna
eru sýni af afstöðu sumra „frjálslyndra“ kennimanna. Út yfir tók þegar kverið
var lesið eins og margir aðrir héldu fram á þessum tíma. Ásgeir Ásgeirsson,
velunnari Halldórs, hafði skrifað sérstakt rit með gagnrýni á kverið, en hann
var forsætisráðherra þegar fyrra bindi Sjálfstæðs fólks kom út (Ásgeir 1925).
Bjartur er farinn að heiman að berjast fyrir þörfum heimilisins og
draumum sínum um hús. Hann sendir barnakennara í Sumarhús. Barna-
kennarinn virðist ekki af efnalegri yfirstétt heldur menntamaður og hefur
kynnst „heimsmenníngunni“ báðum megin hafs og segist vera hugsjóna-
maður (H 2011:479–480). Kennarinn er í senn viðsjárgripur og aumkunar-
verður sjúklingur. Einlægri spurningu Ástu um guð svarar hann fyrst í sam-
ræmi við starf sitt en síðan þannig: „Það er ekki orð satt í þessu. Það er tóm
vitleysa. Það er fyrir veikgeðja fólk“ (H 2011:498). Hann nauðgar barnungri
stúlkunni.
Ekkert kemur fram um sálarstríð hjá honum eða hlýjar kenndir. Hugar-
stríð hans snýst allt um að láta útvega sér meðal „uppá hóstann“ enda vínbann
í gildi. Kennarinn virðist hömlulaus og ekki reyna að hafa stjórn á sér. Er
hann ekki í rúst eða siðleysingi? Þegar af honum rennur ákallar hann guð.
En erfitt er að sjá að þjáning hans þá sé annað en harkalegir timburmenn og
djúp sálarlægð fíknarinnar. Halldór Kiljan Laxness var meistari í því að lýsa
drykkjumönnum.