Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 101

Á l e i ð i s a ð U r ð a r s e l i
TMM 2017 · 4 101
eitthvað um tvíræðni og háð; í báðum eru stuttar aðalsetningar einkenni sem
virðast lýsa einlægni; í báðum er óbein ræða og hugsanaflæði, og örstuttar
lokasetningar í kaflalok; margt í fari og lýsingu Ísaks og Bjarts speglar hvað
annað; bæði verkin fjalla um einyrkjabændur og vandamál þeirra; í báðum
verkar samfélagið á húsbóndann og hann áfram á eiginkonu og börn (Hall-
dór 1996).
Hannes Hólmsteinn Gissurarson hefur einnig gert samanburð á þessum
ritverkum Hamsuns og Halldórs Kiljans Laxness. Hannes minnir á að báðir
þeir Ísak og Bjartur brjóta nýtt land til ræktunar og horfa í byrjun hreyknir
yfir land sitt. Þeir eru báðir þrjóskir, fámálir og sjálfráðir. Hlutskipti kvenna í
báðum verkunum er erfitt og eiginkonur þeirra beggja vita af öðrum kjörum
í byggðum neðan fjalla. Í báðum sögum er barn alið þegar faðirinn er fjarri,
og í báðum hverfur sonur til Vesturheims. Báðir bændurnir þurfa að fara í
eftirleit. Í báðum verkunum er friður sveitarinnar rofinn, annars vegar af
náma grefti en hins vegar af stríðinu. Í báðum verkunum birtist greinilega
afstaða til samfélagsmála, en að vísu er hvor höfundur alveg á öndverðum
meiði við hinn (Hannes 2004:118–119).
Lokaorðin spegla mótsetningu verkanna: – Knut: „Saa kommer Kvælden.“
– Halldór: „Síðan héldu þau áfram.“
X
Halldór Kiljan Laxness reis öndverður gegn boðskap Hamsuns með sögu
Bjarts bónda. Kjör og afdrif Bjarts eiga að vera andstæða við sögu Ísaks. Og
Halldór réðst ekki á garðinn þar sem hann var lægstur. Ein var uppreisnin
gegn norska snillingnum vinsæla. Annað var að þessi viðhorf Hamsuns voru
ráðandi í hugum samtímamanna Halldórs á Íslandi og víða erlendis.
Allt frá því að séra Þórhallur biskup Bjarnarson hafði forgöngu um sölu
þjóðjarða með lögum frá 1905 og næstu árin á eftir höfðu einmitt þessi við-
horf verið, í hugum fjölmargra Íslendinga, fögur og glæsileg (H 2011:285).
Sjálfsábúð var kjörorð. Unga kynslóðin, aldamótamennirnir um land allt,
var upptendruð af þessum boðskap. Á nokkrum stöðum í landinu störfuðu
lýðháskólar mótaðir eftir grundtvigskum fyrirmyndum og höfðu víðtæk
áhrif. Hundruðum saman stundaði ungt fólk af báðum kynjum nám í
þessum skólum og fjöldamargir sóttu nám í dönskum og norskum lýðhá-
skólum. Þarna lærðu ungir Íslendingar að ganga uppréttir. Ungmennafélögin
og Alþingishátíðin 1930 ómuðu af þessum hugsjónum. Ungi sjálfseignar-
bóndinn var konungur í ríki sínu. Íslendingar eignuðust landið sitt. Davíð
Stefánsson frá Fagraskógi og mörg fleiri skáld ortu í þessum anda (Jón
2013:221–238).
Í einu allra vinsælasta kvæði sínu, í bókinni Kvæði frá 1922, kveður Davíð
berum orðum: „… í dalinn, þar sem ég ætla að byggja og nema land. … er
sælt að vera fátækur … og gleðin skal þar ríkja, þó vistir þrjóti fljótt … En