Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Side 105

Á l e i ð i s a ð U r ð a r s e l i
TMM 2017 · 4 105
– jafnvel frá bernsku? Var honum þá stuggað af fæð og kala? Á hann enga
móðurminningu? Er móðurleysi ef til vill lykill að hugarfari hans?
Bjartur yfirgefur Rósu þegar hún væntir sín, skilur hana eftir eina í kotinu
með tíkinni. Hann heldur að leita að ánni Gullbrá sem Rósa hafði skorið
og etið. En Bjartur sér ekki fyrir þá ævintýralegu fimm daga svaðilför sem
bíður hans þegar hann hrekst undan veðri og ríður hreindýrstarfi yfir jökul-
fljót (H 2011:127–157). Sumt í frásögunni er áttavilla og tímavilla og virðist á
mótum endurminningar, kraftasögu, draumfara eða martraðar. Getur þetta
vanhugsaða þrekvirki að einhverju leyti verið skírskotun til frægrar óveðurs-
fjallgöngu Hans Castorps í Töfrafjallinu eftir Thomas Mann? (Mann 1924).
Bjartur ræður ekki heimkomutíma sínum, en ámælisvert, tillitslaust og
ábyrgðarlaust var að skilja konuna eftir með þessum hætti þegar svo stóð á.
Og þó hefur það ekki hlotið sömu dóma á sögutíma eða útgáfutíma sem yrði
nú á dögum, og þarfir búsins voru að sönnu brýnar eins og bóndi leit á. Hann
er í uppnámi, skynjar leppsstöðu sína með óþægilegasta hætti (H 2011:131).
En þegar að því kemur tekur Bjartur barninu af óvæntri hlýju, jafnvel blíðu
sem mótar framhaldið (H 2011: 172–173).
Þeirri spurningu verður ekki svarað endanlega hvort Bjartur er beinlínis
ábyrgur fyrir andláti Rósu, en spurningunni verður ekki vísað á bug heldur.
Hann virðist trúa því að ekki geti munað um tvo til þrjá daga (H 2011:129),
er að hætti karlmanna hræddur við fæðinguna og ekki bæta hugsanirnar
um faðernið. Rósa þegir um afdrif Gullbrár og reynir að halda aftur af
Bjarti. Viðhorf til fæðingahjálpar og dauða móður af barnsförum voru á
þessum tíma harla ólík því sem nú tíðkast. Síðustu kveðjuorð Bjarts við Rósu
gefa í skyn að hann hafi í einlægni ekki haft þekkingu eða skilning á því
hvernig ástatt er og þess vegna eru ef til vill ekki forsendur til dómsáfellis
(H 2011:133). Þegar hann ræðir eftir á við prestinn um jarðarför Rósu segir
Bjartur eins og ekkert sé: „… ætla ég að biðja þig að segja heldur gott en ilt
um hana, því ég hélt mikið uppá þá konu“ (H 2011:185). Reyndar hafði hann
kveðið: „fallin eina rósin“ í vísu sem formlega er víxlhend sléttubönd (H
2011:166). Líklega verður seint komist nær mati sumra karlmanna á konum
en hér, – nema væri þá í sama samtali þegar presturinn segir: „Ég veit samt
ekki betur en kvenfólk þurfi sinna muna með, eingu síður en grasbítur“ (H
2011:182). Vel má hugsa sér að lokaorðunum hér sé fyrst og fremst ætlað að
hneyksla lesanda. Presturinn minnir á þarfir og rétt kvenna, en hér er litlu
bætt efnislega við samtal sóknarbarns við prestinn sinn um sviplegt andlát
eiginkonu og jarðarför.
Í öðrum hluta verksins, Skuldlaust bú, verða vorharðindi og fjárfellir sem
Bjartur kemst ekki undan. Hann ákveður að slátra kúnni því að ærnar ganga
ævinlega fyrir í huga hans (H 2011:388–391). En hér var neyðarástand. Á það
er líka að líta að um þetta hefur Guðbjartur Jónsson hreint ekki verið einn
meðal íslenskra bænda á þessum tíma. Það þurfti sérstakt átak á þessum tíma