Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Side 109

Á l e i ð i s a ð U r ð a r s e l i
TMM 2017 · 4 109
verða því alls ekki talin til illmennsku eða fantaskapar, heimsku eða blindu.
Í þessu var Guðbjartur Jónsson alls ekki einn á ferð.
Bjartur segir: „Það hefur altaf verið mín skoðun … að maður eigi aldrei
að gefast upp meðan maður lifir, jafnvel þó þeir hafi tekið alt af manni“ (H
2011:721). Hann hefur kunnað að meta þessa afstöðu Bandaríkjamaðurinn
sem áður er nefndur og barði óvænt að dyrum að Gljúfrasteini til að þakka
skáldinu fyrir hönd milljóna manna sem hugsuðu eins og Bjartur í lífsbaráttu
sinni í stórborgunum vestan hafs (H 1965:55–56). Það má líka heita óvænt
sem segir af utanríkisráðherra Stóra-Bretlands í landhelgismáladeild Sjó-
minja safnsins í Reykjavík. Í síðasta þorskastríðinu bað nýskipaður ráðherra
aðstoðarmann að útvega sér ritverk sem gæti gefið sér hugmynd um lyndis-
einkunnir þessarar stíflunduðu og stríðlyndu þjóðar. Aðstoðarmaðurinn
útvegaði Sjálfstætt fólk í enskri þýðingu. Ráðherrann las og gaf þessa ályktun:
„We will never win this war.“ (Sjóminjasafnið)
XIV
Það vekur athygli að Halldór Kiljan Laxness velur þann margræða kost að
sýna Bjart á búi sínu ekki blíðan og glaðan í hugsjón sinni um bóndann,
heldur enn sem fyrr fullan mótþróa og gremju. Hann er að vísu „nýmóðins
framfaramaður“ að mati prestsins (H 2011:189), en þrátt fyrir tíðaranda
virðist hann ekki njóta gleði af árangri sínum. Með þessu verður Bjartur þá
í senn táknmynd þessa tíðaranda en um leið talsmaður höfundarins við að
afhjúpa hana sem villuljós. Hér er skáldið með nokkrar kúlur á lofti í einu, og
umhugsunarvert hversu vel leikurinn tekst. Hér birtast enn blendni og marg-
feldni. Í margræðum og blendnum lýsingum og frásögum Halldórs birtast
saman í verkinu einkaleg svið og samfélagssvið, sálarlíf í einrúmi og félagsleg
ferli. Barátta verður ekki aðeins í mótsögnum í mannlýsingum heldur líka á
ólíkum stigum, inni fyrir og út á við, við sjálfan sig og við aðra.
Hér má minna á ritbrögð Honoré de Balzac sem sýnir ólíkar hliðar ein-
staklinga, mannkosti við hlið lasta og villu, breyskleika og hégómaskap
(Robb 2009:xiv; Lukács 1953:51,54,60). Þannig geta eiginleikar hetju og
andhetju leikist á í sömu lýsingu á sama manni og lesandinn er sveigður til
samhugar þótt brestir séu birtir. Dagný Kristjánsdóttir telur að Bjarti sé lýst
sem „and-hetju, manni sem stefnir að frelsi út frá forsendum einstaklings- og
auðhyggju sem hlýtur að tortíma honum og öllu því sem hann elskar“ (Dagný
2010:73). Ekki er vafi um einstaklingshyggju Bjarts en sjálfsábúðarstefna og
„hamsúnismi“ bænda á öndverðri liðinni öld verða ekki talin „auðhyggja“
(sjá einnig: H 2011:285). Hér er of mikil einföldun og tekið hugtak sem fylgir
helst borgaralegu peningahagkerfi. Auðhyggja eða auðsöfnun vaka alls ekki
fyrir Bjarti.
Innsæi í blendni og margfeldni sálarlífsins skiptir auðvitað meginmáli.