Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Blaðsíða 49
KOLFINNA JÓNATANSDÓTTIR
54
innar sverð sitt „er sjálft mun vegask“ (Skm. 9). Þótt um sömu grunnfrásögn
sé að ræða eru áherslurnar ólíkar. Meginhluti kvæðisins fjallar um för Skírnis
og tilraunir hans til að fá Gerði til fundar við Frey með góðu eða illu41 en
þar er hvorki lagður dómur á það að Freyr skuli hafa sest í Hliðskjálf né sagt
frá því að hann muni sakna sverðsins síðar. Sverð Freys kemur einnig fyrir
í Lokasennu en þar er ekki um siðferðilegan dóm að ræða heldur nýr Loki
honum því um nasir að hann hafi látið sverð sitt og gull fyrir Gymis dóttur
og segir að Freyr muni ekki vita hvernig hann eigi að berjast án þess þegar
„Múspells synir ríða Myrkvið yfir“ (Ls. 42).
Harmur Freys, þrá hans og að lokum dauði er í Gylfaginningu settur fram
sem afleiðing og refsing fyrir mikillæti hans og gefið er í skyn að ef hann
hefði enn haft sverð sitt í ragnarökum hefði hann getað bjargað lífi sínu. Það
vekur spurningar um hverju það gæti hafa breytt ef Freyr hefði lifað, hvort
hann hefði drepið Surt og á þá leið komið í veg fyrir að heimurinn yrði eldi
að bráð, eða hvort hann hefði verið einn þeirra sem lifðu ragnarök af og
tekið þátt í að móta hinn nýja heim.
Lykilorðið í frásögninni er mikillæti, orð sem kemur, líkt og samheiti
þess ofdramb, einungis einu sinni fyrir í Gylfaginningu. Í ONP er að finna
þrettán dæmi um notkun þess í miðaldabókmenntum og í flestum tilfellum
kemur orðið fyrir í þýddum textum þar sem það er notað til að lýsa nei-
kvæðri eða syndsamlegri hegðun manna og engla.42 Notkun hugtaksins
gefur frásögninni siðferðilegt yfirbragð og gefur tilefni til að lesa hana sem
dæmisögu um að mikillæti geti leitt til ófara.
Á sama hátt og menn á miðöldum voru dæmdir fyrir gjörðir sínar í lif-
anda lífi á dómsdegi hlýtur Freyr refsingu í ragnarökum. Í öðrum frásagnar-
köflum Gylfaginningar er orðalagið ekki jafn merkingarþrungið en þeir sýna
þó flestir sama mynstrið, guð eða goðvera breytir rangt og þarf að taka af-
leiðingum gjörða sinna, ef ekki strax, þá í ragnarökum.
Guðirnir refsa Mundilfara og Þjálfa fyrir brot þeirra en óljóst er hver eða
hvað hefur dómsvald yfir gjörðum guðanna. Víða í íslenskum miðaldabók-
menntum má finna dæmi um forlagatrú, að örlög manna séu óbreytanleg
41 Skírnismál hafa oft verið túlkuð sem svo að þau fjalli um frjósemisathöfn þar sem
Freyr og sverð hans vígja jörðina Gerði. Sjá Gro Steinsland, Det hellige bryllup og
norrøn kongeideologi: en analyse av hierogami-myten i Skírnismál, Ynglingatal, Háleygja-
tal og Hyndluljód, Ósló: Solum, 1991.
42 Leit að orðinu „mikillæti“ í Ordbog for norrøn prosasprog, sótt 8. apríl 2019 af http://
onpweb.nfi.sc.ku.dk/wordlist_d_adv_menu.html. Á meðal þeirra verka þar sem orð-
ið mikillæti kemur fyrir eru hómilíur, Strengleikar, Elíss saga ok Rósamundar, Karla-
magnúss saga, íslensk ævintýri (exemplum) og Dínuss saga drambláta.