Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Blaðsíða 119
GuðRÚn BJöRK GuðSTeInSDóTTIR
124
um hegðun sem beri að forðast – til að komast hjá því að verða að ófrægri
þjóðsagnapersónu og jafnvel líka til að halda lífi.18
Í sögunni af Móra sem var ýmist kenndur við Skerflóð, Sel eða Kampholt
í Árnessýslu er haldið til haga hver það var sem varð soltnum og fáklæddum
dreng að bana með því að veita honum ekki mat og húsaskjól. Drengurinn var
einn og umkomulaus á ferð að vetri, á flótta undan tortímingu og hungurs-
neyð Skaftárelda.19 eiríkur bóndi að Borg í Hraunshverfi í Stokkseyrarhreppi
úthýsti drengnum sem fannst drukknaður næsta dag í Skerflóði, tjörn skammt
frá bænum. nafn bóndans og hvar hann bjó er þó ekki aðeins tilgreint, heldur
er afkomendum hans refsað fyrir syndir ættföðurins, því hann hefur verið
brennimerktur af sagnargeymdinni og mórinn verður ættarfylgja.20
Lýsingin á Kampholtsmóra er sláandi lík Bernódusi á bekkjarmynd ár-
gangsins. Að sögn sjónarvotta var þessi móri
á stærð við tólf ára dreng, smáfelldur í andliti með hryggðarsvip,
fornlegan mórauðan alltof stóran hattkúf, í ljósbrúnni stagbættri
prjónapeysu sem náði niður á hné. Buxur voru líkar að lit, rifnar og
bættar, sokkar gráir og götóttir en skórnir varpslitnir.21
Á bekkjarmyndinni stendur Bernódus einn og aðskilinn frá öllum, horf-
ir ekki fram eins og allir hinir heldur beinir stórum dökkum augum frá
hópnum, „ósköp dapur […], utangátta og pasturslítill. […] Föt hans voru
sjúskuð að sjá, buxurnar of stuttar og peysan trosnuð og lúin, auk þess sem
hún passaði honum illa“.22 Á myndina vantar Úrsúlu sem var einnig skot-
18 Terry Gunnell, „An Invasion of Foreign Bodies. Legends of Washed up Corpses
in Iceland“, Eyðvinur: Heiðursrit til Eyðun Andreassen, ritstj. Malan Marnersdóttir,
Jens Cramer og Anfinnur Johansen, Þórshöfn: Føroyja Fróðskaparfelag, 2005, bls.
70–79, hér bls. 70.
19 Árni Björnsson, Íslenskt vættatal, Reykjavík: Mál og menning, 2010, bls. 138–139.
Gunnar Karlsson telur að rúmlega tíu þúsund manns hafi dáið hungurdauða af völd-
um Skaftárelda á árunum 1783-1786, og að kúm og hestum hafi fækkað um helming
frá manntalsárinu 1703, svo valið gat staðið um að neita heimilisfólki eða aðkomufólki
um mat. Iceland’s 1100 Years, London: Hurst & Company, 2000, bls. 181.
20 Reyndar er hann nefndur einar hjá Jóni Árnasyni en ruglingurinn eflaust tilkominn
vegna landsfrægrar sonar-dóttur eiríks, sem var Þuríður einarsdóttir, jafnan nefnd
„Þuríður formaður“. Móra var kennt um hjúskaparraunir hennar að sögn Guðna
Jónssonar, Íslenskir sagnaþættir og þjóðsögur, 1. b., Reykjavík: Ísafoldarprentsmiðja,
1940-1957, bls. 91–92. Með tímanum, þegar hann fylgdi ættinni að Kampholti í
Villingaholtshreppi, gat Móri þó átt það til að vera hjálplegur en fékk auk þess mikla
bíladellu, að sögn Árna Björnssonar, Íslenskt vættatal, bls. 93.
21 Árni Björnsson, Íslenskt vættatal, bls. 139.
22 Yrsa Sigurðardóttir, Ég man þig, Reykjavík: Veröld, 2010, bls. 107. eftirleiðis verður