Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Blaðsíða 167
SkÚLI SkÚLASON
172
yfir vötnum.96 Þannig fæðist merkingin samhliða notagildi hluta og ferla
í slíkum tengslaheimi veruleikans alls, og skilaboð og tákn eru forsenda
túlkunarinnar hverju sinni. Þarna bendir Páll á hugtök Heideggers um til-
vísanakerfi og tiltækileika hlutanna, að heimurinn sé í raun heild tilvísana-
kerfa, sem í túlkun Páls eru merkingarkerfi. Í þessu sambandi er íslenskan
býsna gagnleg. Hugtakið merking er nefnilega fullkomlega gagnsætt þar
sem það vísar til afmörkunar einhvers, að setja mörk eða merkja. Í stuttu
máli, felur það í sér mismun eða breytileika hlutanna; afmörkun felur í
sér að vera aðskilið eða ólíkt einhverju öðru. Breytileikinn er sem sagt
samofinn og í senn forsenda og birtingarmynd merkingarinnar og þar með
þess notagildis sem hún hefur.97 Mannfræðingurinn og heimspekingurinn
gregory Bateson (1904-1980) nálgaðist tengsla- og merkingarveruleika
náttúrunnar einmitt á forsendum hugtaksins mismunur eða breytileiki (e.
difference eða diversity), og komst að þeirri niðurstöðu að allar upplýsingar
eða þekking grundvallist á mismun sem skiptir máli, þegar hann sagði:
„Upplýsingar felast í mismun sem skiptir máli.“98 Hann bendir á að í til-
komu og varanleika slíkrar þekkingar – á forsendum breytileikans – og
þeim tækifærum sem hún gefur, felist ákveðið form hugsunar í náttúrunni;
enda heitir sú bóka hans sem hér er vitnað til, Mind and Nature, a necessary
unity.99
Í ljósi ofangreindrar umfjöllunar ætti að vera nokkuð ljóst að gildi,
þar með talin siðferðileg gildi, geta átt samskonar uppruna og merking.
Þannig kemst Páll að þeirri niðurstöðu að gildi séu ákveðin tegund merk-
ingar.100 Tilkoma gilda í menningunni, í umheimi annarra dýrategunda
eða í vistkerfi er samkvæmt þessu af sama meiði, og hér er sú tilgáta sett
fram að gildin fæðist þegar gagnsemi ákveðinnar merkingar – eða þekk-
ingar – öðlast varanleika, verður hluti af veruleikanum um marktæka stund
eða öðlist birtingamynd sem eykur slíkan varanleika. Það má því hugsa sér
að tilkoma gilda í tengslavef tilverunnar birtist meðal annars í fagurferði-
legum upplifunum okkar í náttúrunni eins og guðbjörg R. Jóhannsdóttir
og Edda Waage ræða um í grein sinni, „Að fanga fagurferðilegt gildi lands-
96 Páll Skúlason, Merking og tilgangur, bls. 43–55.
97 Sama rit, bls. 75–77 og bls. 83.
98 „Information consists of differences that make a difference“. gregory Bateson,
Mind and Nature, a necessary unity, glasgow: Fontana/Collins, 1979, bls. 110.
99 Sama rit. áðurnefnd kenning um þekkingu í þróunarferlum lífkerfa er byggð á sam-
bærilegum pælingum og Batesons, sjá Richard A. Watson og Eörs Szathmáry, „How
Can Evolution Learn?“, bls. 147–157.
100 Páll Skúlason, Merking og tilgangur, bls. 73–91, sjá til dæmis útfærslur bls. 78–80.