Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Blaðsíða 232
Að TREYSTA SéRFRæðINGUM
237
sem Páll lýsir hér virðist stangast á við þá hugmynd að við ættum að treysta
sérfræðingum, til dæmis fyrir því hvort loftslagsbreytingar séu af manna-
völdum, því raunverulegt traust með tilliti til tiltekinnar fullyrðingar virðist
meðal annars fela í sér að maður telji sig ekki þurfa að rannsaka hvað í full-
yrðingunni felst eða finna fullnægjandi rök fyrir henni. Með öðrum orðum
virðist traust fela í sér „útvistun“ á gagnrýninni hugsun til þeirra sem við
treystum, til dæmis til sérfræðinga, þannig að það verði óþarft og skemmi
jafnvel fyrir ef við förum sjálf að hugsa gagnrýnið um efnið sem um er að
ræða.
Það hefur einmitt verið algengt, sérstaklega frá því í fjármálahruninu árið
2008, að gagnrýna ýmsa aðila fyrir að reiða sig of mikið á álit annarra. Slík
gagnrýni var sérlega áberandi þegar um var að ræða sérfræðinga sem voru
sagðir treysta öðrum sérfræðingum gagnrýnislaust í stað þess að mynda sér
sjálfir upplýsta skoðun. Eitt dæmi um þetta er að finna í frægri skýrslu rann-
sóknarnefndar Alþingis, Aðdragandi og orsakir falls íslensku bankanna 2008
og tengdir atburðir. Í Viðauka I, „Siðferði og starfshættir í tengslum við fall
íslensku bankanna 2008“ er fjallað um tiltekna skýrslu um stöðu bankanna
sem tveir hagfræðingar, Frederic Mishkin og Tryggvi Þór Herbertsson,
unnu fyrir Viðskiptaráð Íslands. Skýrslan birtist árið 2006, en á þeim tíma
var íslenskt fjármálakerfi orðið afar brothætt eins og alþjóð komst síðar að. Í
skýrslu rannsóknarnefndarinnar segir meðal annars um þessa skýrslu:
Höfundarnir [Mishkin og Tryggvi Þór] lögðust ekki í sjálfstæða rannsókn á
stöðu bankanna: „[V]ið skoðuðum bara matsskýrslurnar frá Moody’s og Fjár-
málaeftirlitinu og eitthvað slíkt.“ Mishkin og Tryggvi hafa uppi almenn við-
vörunarorð um óvenjuhraðan vöxt banka, útlánaáhættu og krosseignatengsl,
en ganga ekki úr skugga um hvort þau eigi við um íslenska hagkerfið á þeim
tíma sem skýrslan var skrifuð. [...] Höfundarnir taka gagnrýnislaust undir
áhættumat Fjármálaeftirlitsins varðandi íslensku bankana og segja að vegna
þess að íslenskar ríkisstofnanir séu í háum gæðaflokki sé afar ólíklegt að al-
varleg vandamál muni steðja að íslenska bankakerfinu.6
Henrysson og Páll Skúlason, Hugleiðingar um gagnrýna hugsun, Reykjavík: Heim-
spekistofnun – Háskólaútgáfan, 2014; Finnur Dellsén, „Gagnrýnin og vísindaleg
hugsun“, Skírnir 2/2016, bls. 321–342; auk fjölmargra greina í bókinni Hugsað með
Páli. Ritgerðir til heiðurs Páli Skúlasyni sextugum, ritstjórar Róbert H. Haraldsson,
Salvör Nordal og Vilhjálmur Árnason, Reykjavík: Háskólaútgáfan, 2005.
6 Vilhjálmur Árnason, Salvör Nordal og Kristín Ástgeirsdóttir, „Viðauki I. Siðferði og
starfshættir í tengslum við fall íslensku bankanna 2008“, Aðdragandi og orsakir falls
íslensku bankanna 2008 og tengdir atburðir, ritstjórar Páll Hreinsson, Sigríður Bene-
diktsdóttir og Tryggvi Gunnarsson, Reykjavík: Rannsóknarnefnd Alþingis, 2010, 8.