Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Blaðsíða 146
ER SYNDIN NáTTÚRULEg?
151
vísindaheimspeki 20. aldar fólst til dæmis í tilraun til beinnar innleiðingar
þröngrar raunvísindalegrar nálgunar í þau fræði.29
Hin vélræna smættunaraðferð vísinda og fræða einkennist af því að til að
nálgast skilning á gerð og starfsemi kerfa eða heilda eru þau hlutuð í sundur,
í einingar sem eru metnar eða mældar með einhverjum hætti, og samhengi
þeirra síðan greint í formi orsaka og afleiðinga. Með þessu fást að sjálf-
sögðu margvíslegar gagnlegar upplýsingar um ákveðið samhengi hluta, og
er alls ekki ætlunin að draga í efa mikla gagnsemi mikilvægra uppgötvana og
þekkingarauka sem þetta fræðastarf hefur leitt af sér. En vandinn sem þess-
ari nálgun fylgir er kannski helstur sá hvernig sundurhlutun í einingarnar á
sér stað, þar sem mannhverf sýn á náttúruna ræður oftar en ekki ferðinni.30
Þetta getur ráðið miklu um val orða og hugtaka sem notuð eru til að afmarka
„einingarnar“ sem til verða við sundurhlutunina, og þegar vélarnálguninni
er beitt á flókin kerfi náttúrunnar getur orðið til úr því margbrotinn orsaka-
vefur alls kyns eininga sem taldar eru mikilvægar í rannsókninni. Í sumum
tilfellum geta einingarnar verið nánast tilfallandi hugarsmíð fræðimannsins,
og vísað einungis á óljósan hátt til raunveruleika viðfangsefnisins. Hér reynir
því á skilning og gagnýna hugsun viðkomandi. Hinn þekkti þróunarfræð-
ingur Richard Lewontin skrifar að líffræðingar sem rannsaki líkama lífveru:
[…] líta alltaf á hana líffærafræðilegum augum, án þess að bjóða
upp á skýran mælikvarða um hvernig eigi að ná slíku fram […]
Þannig brjóta þeir lífveruna niður í hluta samkvæmt einhverju inn-
sæi sem segir okkur meira um mannlega sálfræði og skynjun en
raunveruleg tengsl milli líkamshluta dýra og plantna.31
Þorgeirsdóttir, „Hvers vegna umhverfissiðfræði er róttæk grein hugvísinda“, bls.
55–74.
29 Sjá til dæmis Samir Okasha, Philosophy of Science. A Very Short Introduction, Oxford:
Oxford University Press, önnur útgáfa, 2016.
30 Sú hlið sem oft er gagnrýnd er að hin afmarkaða sýn á náttúruna sem vélhyggjan
hvetur til, tengsl og samskipti eru skoðuð á forsendum (oft efnislegrar gerðar) hlut-
anna sem tengjast en tengslin sjálf, eðli þeirra, fjölbreytni og ferlar, eru í öðru sæti.
Þessi afmörkun getur orðið mjög bagaleg þegar kemur að lífverum, lífkerfum og
-ferlum, og ég mun ræða það betur síðar í greininni í tengslum við eðli vistkerfa og
samband lífveru við umhverfi sitt.
31 „…always anatomize it in some way, without offering a clear criterion for how this is
to be done....In doing so they break the organism down into pieces by some intua-
tive process that tells us more about the psychology of human perception than about
the actual connections between parts of animals and plants.“ Richard Lewontin, The
Triple Helix. Gene, Organism and Environment, bls. 77.