Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Blaðsíða 89
HJALTI HuGASON
94
hefur aukið enn á útbreiðslu þeirra.24 Voru sálmarnir enda ortir til brúks
bæði í kirkjum og á heimilum.25 Má líta á þá sem uppistöðu í þeim íslenska
„helgirita-kanon“ sem forystumenn kirkjunnar vildu halda að alþýðu manna
til uppfræðslu en ekki síður uppbyggingar. Þeir áttu líka sinn fasta stað í
heimilisguðrækni landsmanna nær allan tímann sem hún var við lýði.26
Eftir það tók flutningur þeirra í útvarpi við frá 1944.27 Þórleifur Bjarnason
(1908–1981) lýsti til dæmis notkun þeirra á Hornströndum svo að þeir hafi
verið sungnir á sjöviknaföstu þannig að einn sálmur hafi verið sunginn á
hverju kvöldi á undan lestri úr „Vigfúsarhugvekjum“, Fimmtíu hugvekjum
eður píslar þaunkum, útaf historíu pínu og dauða Drottins vors Jesú Kristi, eftir
Vigfús Erlendsson (1716–1781) á Setbergi. Þrjú erindi voru þó geymd þar til
eftir lesturinn.28 Lýsingin á væntanlega ekki síst við 19. öld og getur átt við
landið allt. Þá voru sálmarnir fluttir við miðvikudagslestra sem iðkaðir voru
að morgni dags á lönguföstu.29 urðu sálmarnir því að vera til í handhægum
útgáfum og handritum á viðráðanlegu verði.
Ekki er auðvelt að meta raunveruleg áhrif Passíusálmanna á þjóðina fyrr á
tímum fremur en hvort lestur þeirra í útvarpi hafi einhver áhrif nú. Þó verð-
ur að ætla að áhrifin hafi verið meiri fyrrum þegar þeir voru hluti af guð-
rækni fólks, færra keppti um athyglina og eftirfylgni yfirvalda var til staðar.
Fyrrnefndur Þórleifur Bjarnason gekk út frá að veðurfar og ytri aðstæður
mótuðu tilfinningar fólks, innra líf og jafnvel trú þess. um þessa mótun og
þátt Passíusálmanna í henni voru hugmyndir hans á þessa leið:
24 Mörður Árnason, „Sálmar – nýjung siðaskiptanna“, Passíusálmarnir, útgáfa og leið-
sögn Mörður Árnason, Reykjavík: Crymogea, 2015, bls. 19–21, hér bls. 21. Mörður
Árnason, „92. útgáfa Passíusálmanna“, bls. 259–261.
25 Margrét Eggertsdóttir, Barokkmeistarinn, bls. 315.
26 Blómaskeið lútherskrar heimilisguðrækni stóð frá því læsi fór í vöxt einhvern tímann
í kjölfar siðaskipta fram undir 1930. Hjalti Hugason, „Kristnir trúarhættir“, Íslensk
þjóðmennning V, ritstjóri Frosti F. Jóhannsson, Reykjavík: Þjóðsaga, 1988, bls. 75–
339, hér bls. 306–309.
27 Mörður Árnason, „Útvarpslestrarnir – framhald baðstofuhefðar“, Passíusálmarnir,
útgáfa og leiðsögn Mörður Árnason, Reykjavík: Crymogea, 2015, bls. 167.
28 Þórleifur Bjarnason, Hornstrendingabók, Akureyri: Þorsteinn M. Jónsson, 1943, bls.
72. Inngangi sjöviknaföstu lýsti Þ.B. svo: „Sjöviknaföstuinngangurinn var helgi-
dagur mikill. Laugardagskvöldið fyrir hófst söngur Passíusálmanna. Þá var strokkað
og nýtt smjör gefið, ef þess var nokkur kostur, lummur voru bakaðar og ket soðið.
Þórleifur Bjarnason, Hornstrendingabók, bls. 69. Dagurinn hefur verið nokkurs konar
sprengidagur Hornstrendinga.
29 Hjalti Hugason, „Kristnir trúarhættir“, bls. 301.