Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Blaðsíða 233
FINNUR DELLSéN
238
Gagnrýni rannsóknarnefndarinnar á skýrslu Mishkins og Tryggva Þórs
mætti í raun orða þannig að þeir hafi ranglega treyst Fjármálaeftirlitinu fyrir
áhættumati á íslensku bönkunum. Í stað þess að treysta þessari stofnun, sem
þó hefur á að skipa mörgum af helstu sérfræðingum landsins á þessu sviði,
hafi þeir átt að „leggjast í sjálfstæða rannsókn“ á stöðu bankanna.
Sú grunnhugmynd sem hér birtist – að það sé eitthvað athugavert við að
treysta orðum annarra og að fólk eigi fremur að mynda sér eigin skoðanir
– á sér reyndar langa sögu. Líklega kom hún skýrast fram á tímum Upp-
lýsingarinnar, frá og með síðari hluta sautjándu aldar og fram á þá nítjándu,
með þeirri uppreisn gegn kennivaldi sem Upplýsingunni fylgdi. Á þessum
tíma urðu til dæmis til einkunnarorð Konunglega breska vísindafélagsins,
„nullius in verba“, sem þýdd hafa verið sem „tak ei mark á orðum einum“.7
Heimspekingurinn John Locke virðist hafa verið sama sinnis þegar hann
skrifaði: „Í því felst engin þekking að láta skoðanir annarra fljóta um í heilum
okkar, jafnvel þótt þær kunni að vera sannar.“8 Loks má nefna að Immanuel
Kant skilgreindi beinlínis Upplýsinguna út frá þeirri hvatningu að hugsa án
handleiðslu annarra: „Upplýsing er lausn mannsins úr viðjum þess ósjálfræðis sem
hann á sjálfur sök á. Ósjálfræði er vanhæfni mannsins til að nota eigið rökvit
án handleiðslu annarra. […] Einkunnarorð upplýsingarinnar eru því „Sapere
aude!“, hafðu hugrekki til að nota þitt eigið hyggjuvit!“9
Sú meginregla að fólk ætti að treysta sérfræðingum er því bæði vanda-
söm í útfærslu, meðal annars vegna þess að við vitum ekki alltaf hvaða sér-
fræðingum við eigum að treysta, og svo virðist hún stangast á við þá algengu
hugmynd að það skipti máli að við myndum okkur sjálf skoðanir með gagn-
rýnum hætti. Engu að síður virðist mikilvægt og jafnvel nauðsynlegt að fólk
treysti almennt sérfræðingum, eins og Guðni Elísson benti á. Þessi grein
er tilraun mín til að leysa úr þessari togstreitu. ég mun nálgast efnið með
því að velta því fyrst fyrir mér hvað felst eiginlega í því að bera traust til sér-
fræðinga. ég mun freista þess að setja fram skilgreiningu á þessu fyrirbæri
sem gerir okkur kleift að fjalla um það af meiri nákvæmni en ella. Næst leita
bindi, bls. 214, skáletrun mín.
7 ég hef fengið þessa prýðilegu þýðingu úr grein Guðmundar Magnússonar, „Ef
kenning getur ekki verið röng, getur hún heldur ekki verið rétt“, Tíminn, 10. apríl
1983, bls. 14.
8 „The floating of other men’s opinions in our brains, makes us not one jot the more
knowing, though they happen to be true.“ John Locke, An Essay Concerning Human
Understanding, Oxford: Clarendon Press, 1975/1689, bók I, kafli iv, grein 23.
9 Immanuel Kant, „Svar við spurningunni. Hvað er upplýsing?“, þýðendur Elna
Katrín Jónsdóttir og Anna Þorsteinsdóttir, Skírnir 1993, bls. 379–386, hér bls. 379.