Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2020, Blaðsíða 236

Að TREYSTA SéRFRæðINGUM
241
viðkvæðið „þetta er bara þín skoðun“ – heldur allt það sem maður telur vera
satt. Þannig er það til dæmis bæði skoðun mín að kjötneysla sé siðferðilega
óverjandi við núverandi aðstæður og að það sé tölva beint fyrir framan nefið
á mér. Skoðanamyndun, í þessum víða skilningi, er viðfangsefni þess undir-
sviðs heimspekinnar sem nefnist þekkingarfræði. Sú tegund af trausti sem
við höfum áhuga á hér mætti því kalla þekkingarfræðilegt traust.
Til að greina þekkingarfræðilegt traust aðeins nánar er gagnlegt að gera
greinarmun á tvennskonar áhrifum sem annað fólk getur haft á það hvernig
við myndum okkur skoðanir um tiltekið efni. Annars vegar getur verið að
önnur manneskja bendi okkur á rök eða gögn sem sannfæra okkur um að
vera á tiltekinni skoðun. Þetta má kalla óbein þekkingarfræðileg áhrif vegna
þess að í svona tilvikum hefur hinn aðilinn áhrif á hvaða rökum eða gögnum
við búum yfir, sem hefur svo aftur áhrif á það hvernig við myndum okkur
skoðanir. Það sem hins vegar mætti kalla bein þekkingarfræðileg áhrif á skoð-
anamyndun er það þegar við trúum einhverju í krafti þess eins að einhver
annar segir að það sé satt. Í þessum tilvikum sannfærumst við ekki af rökum
eða gögnum viðkomandi, heldur tökum við orð viðkomandi einfaldlega trú-
anleg og myndum okkar svo skoðanir í samræmi við þau.13
Þessi greinarmunur á beinum og óbeinum þekkingarfræðilegum áhrifum
er ekki gerður til að gera lítið úr annað hvort beinum eða óbeinum áhrifum.
En það getur skipt máli að átta sig á því að um ólík fyrirbæri er að ræða. Þeg-
ar ég sest niður til að skrifa grein eins og þessa vonast ég fyrst og fremst til að
sannfæra lesendur með rökum mínum fyrir því sem ég held fram. ég vil sem
sagt hafa óbein áhrif á skoðanamyndun lesenda um tiltekið efni. En þegar ég
fer svo heim og segi sjö ára dóttur minni að það sé kominn háttatími þá vil
ég hafa bein áhrif á skoðun hennar um hvort það sé kominn háttatími hjá
henni. Ef ég ruglast á þessu tvennu er hætt við að ég skrifi fræðigreinar þar
sem ég rökstyð ekki fullyrðingar mínar og lendi svo í tímafrekum rökræðum
við dóttur mína um hvort tími sé kominn til að fara að sofa. Þetta sýnir að
greinarmunurinn á beinum og óbeinum áhrifum skiptir máli.14
13 Sjá frekari umræðu um þennan greinarmun í Finnur Dellsén, „The Epistemic Value
of Expert Autonomy“, Philosophy and Phenomenological Research 2/2020, bls. 344–361,
hér bls. 346–347. Sjá einnig Richard Foley, Intellectual Trust in Oneself and Others,
Cambridge: Cambridge University Press, 2001, bls. 85.
14 Að vísu er greinarmunurinn ekki jafn klipptur og skorinn og halda mætti við fyrstu
sýn. Í flestum eða jafnvel öllum tilvikum þar sem einhver verður fyrir óbeinum
þekkingarfræðilegum áhrifum verður viðkomandi einnig fyrir beinum þekkingar-
fræðilegum áhrifum. Ástæðan er sú að til að einn einstaklingur verði fyrir óbeinum
þekkingarfræðilegum áhrifum frá öðrum einstaklingi þarf sá fyrri að fá ný gögn eða