Saga - 2021, Page 203

óstyrkur með þann geisla vísindanna sem undirrituðum þótti mörg stefin í
þúsaldarkviðu viðhorfa til hins ysta norðurs ærið keimlík.
Þessu veldur að Sumarliði gerir sér allmikið far um að gera grein fyrir
gildisdómum í þeim frásögnum sem hann hefur kannað. Í ljós kemur að á
öllu því langa tímabili sem Í fjarska norðursins tekur yfir hafa gildisdómar
um löndin tvö og þjóðir þeirra verið bæði jákvæðir og neikvæðir og það eru
býsna oft sömu umfjöllunarefni sem kalla fram áþekk viðhorf höfunda sem
rituðu með margra alda millibili. Í fjarska norðursins færir heim sanninn um
að margar þeirra ímynda sem komast á kreik um lönd og þjóðir verða líf-
seigar og birtast hvað eftir annað. Ímyndir og fordómar eru náskyld fyrir-
bæri og það svo mjög að fordómar byggjast ávallt á ímynd. Stundum verða
kynni af því sem fordómarnir beinast að til þess að breyta viðhorfum eða ný
almenn þekking verður til þess að þeir fá ekki lengur þrifist. Í Í fjarska
norðurs ins er sýnt fram á margar slíkar breytingar en einnig að á öllum tím-
um eru gildishlaðin ummæli notuð til að draga fram einkenni náttúrufars
og þjóða og skipa þeim sess í stigveldi ríkjandi hugmyndaheims.
Víða er vikið að framandleika í umfjöllun Sumarliða og mörg dæmi
rakin um það hvernig höfundar ólíkra rita nýta sér þetta stílbragð til að
hlaða frásögnina þeirri spennu sem annarleiki og furður geta vakið. Fyrir
rúmri öld síðan birtist í fyrsta sinn ritgerð Sigmunds Freud, „Das Unheim -
liche“, um fyrirbæri sem gera fólk skelkað. Sálkönnuðurinn lýsti því að
mestan ótta vekur ekki það sem er fullkomlega framandi heldur hið kunn-
uglega sem hefur fengið torkennilegt yfirbragð, umturnast, gengið aftur.
Margar þeirra lýsinga sem Sumarliði færir til bókar og kryfur bera merki
um beitingu þessa stílbragðs. Íslendingum eða Grænlendingum er lýst sem
hálfmennskum eða siðlausum í þeim skilningi að þeir haldi ekki í heiðri evr-
ópska eða kristna siði en samt eru þeir nægilega áþekkir Evrópumönnum
til þess að lesandinn gat miðað sig við þá. Það getur vart farið á milli mála
að mörg þeirra rita sem Sumarliði fjallar um í Í fjarska norðursins voru að ein-
hverju leyti samin vegna skemmtigildis þeirra og til að treysta hugmyndir
lesendanna um sjálfa sig og evrópskan menningarheim, skapa hæfilegan
framandleika til þess að Ísland og Grænland yrðu „eins konar speglar fyrir
Evrópu“ (301) sem íbúar álfunnar gætu litið í og sannfærst um að þeir væru
þeir sjálfir, frábrugðnir hálfgildings villimönnum hins ysta norðurs sem
hírðust þar við þröngan kost í ógnandi og háskalegri náttúru. Slíkum frá-
sögnum er beinlínis ætlað að skapa andúð og fyrirlitningu með það að
markmiði að efla samkennd og félagslegan aga meðal lesendanna og eru sá
efniviður sem gefa Sumarliða tilefni til að benda á gagnsemi kenninga
Edwards Said til að skilja og skilgreina áhrif frásagna um hið ysta norður á
hugmyndaheim Evrópubúa og viðhorf þeirra til Íslands og Grænlands og
íbúa þeirra.
Á bls. 290–291 telur Sumarliði upp átta staðalímyndir um Ísland og
Grænland sem birtast hvað eftir annað í ritum frá síðmiðöldum til samtím-
ritdómar 201