Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1952, Page 178

178
GUÐBRANDURJÓNSSON
SvíþjóS á síðara hluta 15. aldar,2 og hin nánu sambönd herra Jóns við Þýzkaland
höfðu líklega hvað mest opnað augu hans fyrir nytsemi prentiðnarinnar. Það var því
heldur ekki nema að vonum, að honum kæmi til hugar að notfæra sér þetta tæki, þeg-
ar trúarbragðaveggur náungans á Þýzkalandi og í Danmörku, en þó ekki sízt í Noregi,
stóð í björtu báli.
Arið 1533 lézt Friðrik konungur I., og tók ríkisráðið norska þá lögum samkvæmt
að sér ríkisstjórnina í Noregi og á íslandi, unz nýr konungur var löglega kominn til
valda. Siðabyltingin hafði að vísu aðeins gert vart við sig í Noregi á dögum Friðriks,
en hún hafði ekki gert þar neinn nefnandi usla, hins vegar var fullkunnugt, að sonur
konungs, Kristján, er síðar varð Danakonungur, hinn III. með því nafni, hafði komið
siðaskiptum á í hertogadæmunum Slésvík og Holtsetalandi. Öllum ráðamönnum Nor-
egs og Islands hefur því hlotið að vera það kunnugt, hvers af Kristjáni mætti vænta,
ef hann yrði konungur, og ljóst, að hvernig sem færi, hlyti þar að koma til átaka milli
hins löglega átrúnaðar og siðabyltingarinnar, enda þótt hennar hefði ekki orðið vart
hér á landi enn.
Á þessum árum breiddist bókaprentun afarört út, og prentsmiðjum fjölgaði svo, að
enginn veit nú þeirra tal eins og það var um 1500. Hvað það hlýtur að hafa verið
mikið, sést þó nokkuð á því, að enn eru til um 30.000 rit, sem prentuð hafa verið
fyrir 1500,3 og má í því sambandi ekki gleyma, hve afkastageta hinna fornu prent-
smiðja var ákaflega lítil og þær seinar í vöfunum. Á hinu vita menn nú engin deili,
hve mörg rit hafa verið prentuð fyrir 1500, sem nú eru týnd, en gizka verður á, að
tala þeirra hafi verið ærin. Sérstaklega var geysimikið um prentsmiðjur í heimalandi
þessarar tækni, Þýzkalandi, og ekki sízt í Hansaborgunum, sérstaklega Lýbiku.4 Voru
þessar prentsmiðjur tiltölulega stórar og góðvirkar og hreyfðu sig flestar lítið úr stað,
og þó var enn meira til af smáprentsmiðjum, sem voru allreikular, en sumar prent-
smiðjur voru beinlínis farandprentsmiðjur, er leituðu þangað, sem vinnu var að fá á
hverjum tima, tjölduðu þar til fárra nátta, en héldu síðan á nýjan stað.5 Með slíkum
farandprenturum barst prenttæknin fyrst á Norðurlönd. Höfðu ýmsir biskupar þar
sýnt mikinn áhuga á því að leiðrétta helgisiðabækur biskupsdæma sinna, en þær höfðu
smám saman raskazt mjög á leiðinni um hendur óteljandi afskrifara. Til þess að festa
leiðréttingarnar með klerkdóminum, létu þeir prenta ritin og dreifa þeim. Þetta hafði
t. d. Eiríkur erkibiskup Valkendorf í Niðarósi gert, og látið prenta Missale Nidrosi-
ense í Kaupmannahöfn 1519 og Breviarium Nidrosiense í París sama ár. Þegar siða-
byltingin fór að færast í aukana, var, svo sem getið hefur verið, farið að nota prent-
smiðjurnar í áróðursskyni, og voru í Danmörku beinlínis til bæði kaþólskar og lúth-
erskar prentsmiðjur.6
Árið 1534 sendi herra Jón son sinn síra Sigurð út í erindum sínum.7 Hefur hann
vafalaust átt, beint eða óbeint, að vera fulltrúi föður síns í ríkisráðinu norska, en þar
átti Hólabiskup sæti. Jafnhliða því hefur hann að sjálfsögðu haft mörg önnur erindi
að rækja, þótt ekki sé vitað, hver þau hafi verið. Líklegt má þykja, að eitt þeirra
hafi verið að koma því til leiðar, að prentsmiðja kæmist hingað í landið. Vafalítið