Náttúrufræðingurinn - 1980, Blaðsíða 99

skelin verður æ minni og einfaldari og
hverfur loks alveg nema á lirfustigi.
Fyrstu baktálknarnir voru grafdýr sem
plægðu sér leið gegnum leðju og sand,
eins og hinir frumstæðustu þeirra, dul-
tálknarnir, gera enn þann dag í dag.
Sem svörun við slíkum lifnaðarháttum
varð skelin slétt og straumlínulöguð,
minnkaði svo æ meir uns hún gat ekki
lengur hýst dýrið til varnar, huldist
möttli og hvarf loks alveg. Lokan hvarf
einnig þegar skelin varð of litil til þess að
dýrið gæti dregið sig inn í hana. Jafn-
framt fóru baktálknar að snúa ofan af
sér bolvindunni sem forfeður þeirra
höfðu haft svo mikið fyrir, og því færðist
möttulholið og þau líffæri sem þvi
fylgja, smám saman aftur með hægri
hliðinni. Við þetta færðist tálknið aftur
fyrir hjartað, en baktálknar draga nafn
sitt af því. Einnig þetta var svörun við
graflífi, því möttulholið varð með þessu
betur varið gegn óhreinindum, sem leit-
uðu inn í það þegar dýrin ruddust
gegnum botnleðjuna. Að lokum fór
möttulholið, og með því tálknið, sömu
leið og skelin hjá stórum hópum bak-
tálkna, og líffæri sem áður opnuðust út í
möttulholið opnast nú út á yfirborðið á
hægri hlið eða á baki skelvana dýra (sjá
t.d. 14. mynd). Jafnframt minnkun
skeljarinnar mynduðust einnig börð út
úr hliðum fótarins sem leggjast yfir
skelina að hluta (4. mynd). Úr þessum
fótarbörðum mynduðust svo sundfæri í
ýmsum ættbálkum baktálkna, t.d.
vængbobbum og marflugum.
Skel fortálkna er yfirleitt traust, enda
byggjast varnir þeirra fyrst og fremst á
því að draga sig inn í skelina. Við missi
skeljarinnar verða baktálknar að taka
upp aðrar varnaðaraðferðir, feluliti,
kalknálar í húðinni eða varnir sem
byggja á notkun fæluefna; má þar nefna
vont bragð og sýrufrumur. Nýstárleg-
astar verður þó að telja varnaraöferðir
þeirra bertálkna sem lifa á holdýrum.
Þeir „stela“ stinghylkjum fórnardýra
sinna og nota sér til eigin varnar.
Æxlun og lirfuþroskun baktálkna
Baktálknar eru tvíkynja (hermafró-
dít) eins og lungnasniglar, en ólíkt for-
tálknum sem flestir eru sérkynja. Við
mökun fer fram víxlfrjóvgun á milli
einstaklinganna. Baktálknar verpa
eggjum sinum í slímumbúðum sem þeir
festa við botn eða á fæðuna ef um ásætin
dýr er að ræða. Slímumbúðir þessar eru
margvíslegar að gerð, pokar, borðar og
slöngur. Úr eggjunum koma venjulega
sviflirfur af svonefndri seglberagerð
(veliger, 2. mynd) en sú lirfugerð er
bundin við lindýr. Nafn sitt dregur þessi
lirfugerð af bifhærðum bleðlum (velum:
segl), sem eru í senn bæði sundfæri og
fæðuöflunartæki lirfunnar. Seglbera-
lirfur hafa um sig skel; lirfur snigla hafa
kuðung en samlokulirfur samlokuskel.
2. mynd. Seglberalirfa (veliger) kolldropa
(Limapontia capitata). v: velum (segl); takið
eftir bifhárunum sem eru í senn fæðuöflun-
ar- og sundfæri, s: skel, f: fótur. Kringlóttu
blettirnir tveir eru augu. Teiknað eftur
'Fhorson 1946.
177
12