Andvari - 01.01.1994, Page 7

Frá ritstjóra
Á þessu ári hefur með ýmsu móti verið minnst fimmtugsafmælis íslenska
lýðveldisins. Á tímamótum er vanalegt að halda því á loft sem best er um
afmælisbarnið en láta annað liggja í láginni, og vissulega hefur margt vel
tekist á hálfrar aldar göngu okkar á lýðveldistímanum. Lýðveldisstofnunin
sjálf var auðvitað formlegs eðlis; í reynd hafði þjóðin hlotið fullt sjálfræði
með sambandslagasamningnum 1918. Á árunum milli styrjalda var með
miklum átökum lagður grunnur nútímaþjóðfélags á íslandi. Við hernám
Danmerkur urðu íslendingar svo skyndilega að taka þjóðhöfðingjavaldið
og utanríkismálin í eigin hendur. Stofnun lýðveldisins í heimsstyrjöldinni
bar því að með öðrum hætti en menn höfðu ætlað. Hófst þá mikið kapp-
hlaup milli stjórnmálamanna um hver væri sprettharðasta sjálfstæðishetjan,
og hefðu afskipti Breta og síðar Bandaríkjamanna ekki komið til myndu ís-
lenskir forustumenn vísast hafa slitið sambandinu við Danmörku áður en
samningstíminn rann út, á grundvelli svokallaðra vanefnda, sem Dönum
voru óviðráðanlegar. Uppsagnarfrestur var þó látinn líða til enda, en sár-
inda gætti í Danmörku lengi á eftir vegna þess að íslendingar biðu ekki eft-
ir að hernámi Dana létti. Það er raunar ófagur vottur um lýðræðisást ís-
Iendinga hversu reynt var með skipulegum hætti að hefta málfrelsi þeirra
sem fresta vildu sambandsslitum; sú saga er að nokkru rakin í bók Hanni-
bals Valdimarssonar, Bannfœrð sjónarmið.
En lýðveldið var stofnað samkvæmt nánast einróma ákvörðun þjóðar-
innar, í bjartsýnni trú á framtíðina þótt uggvænlega horfði í alþjóðamálum.
Keflavíkursamningurinn tveim árum síðar olli miklum ágreiningi og inn-
gangan í Atlantshafsbandalagið klauf þjóðina. í framhaldi af því var svo
herverndarsamningur gerður við Bandaríkin. Um sömu mundir og þessu
fór fram voru landgrunnslögin sett og á grundvelli þeirra færðum við út
fiskveiðilögsöguna, úr þremur í 200 mílur í áföngum. Það kostaði átök, en á
þessu hefur velmegun þjóðarinnar síðustu áratugi verið reist. Upphafi
þeirrar sögu er lýst í ritgerð í þessum árgangi Andvara.
I þessum inngangsorðum ætla ég ekki að rekja íslandssöguna á lýðveldis-
tímanum. Sannleikurinn er sá að ekkert er auðveldara en fyllast stolti yfir