Andvari - 01.01.1994, Blaðsíða 136

134
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
ANDVARI
frumkvæði nokkurra frjálslyndra menntamanna, eins og kennt hefur verið í
skólum, en af viðbrögðum við kreppu hins gamla bændaveldis, sem ekki
gat framfleytt fólki sómasamlega í sveitum, eftir að því fór að fjölga að
ráði. Jafnframt opnuðust markaðir erlendis fyrir sjávarafurðir, og innfluttar
vörur lækkuðu í verði miðað við útfluttar; þess vegna gat sjávarsíðan tekið
við fólkinu; til urðu kaupstaðir; þá tókst síðast á nítjándu öld að efla tækni
við sjósókn, fyrst með skútunum, síðan með vélbátum og togurum. Guð-
mundur gengur lengra og segir, að sjálfstæðisbarátta íslendinga hafi að
nokkru leyti verið viðnám íhaldssamra bænda og embættismanna við hin-
um öru breytingum þjóðlífsins, sem þeir hafi litið á eins og meinsemd frem-
ur en eðlilega þróun. Danska stjórnin hafi verið frjálslynd og framfarasinn-
uð um margt, sérstaklega eftir að kom fram undir miðja nítjándu öld, en
bændur og embættismenn haft tögl og hagldir á íslandi og ekki viljað sjá
eða heyra aukið atvinnufrelsi, trúfrelsi og prentfrelsi, heldur viljað halda
áfram vistarbandinu til þess að tryggja ódýrt vinnuafl í sveitum og banni
við öreigagiftingum til að létta framfærslubyrði af hreppunum.
Kenning Guðmundar er róttæk, eins og vera ber, og áreiðanlega mikið
til í henni. Hún er holl áminning til okkar um að hætta að segja rómantíska
baráttusögu af sjálfum okkur og taka þess í stað að greina alls gáð hlut-
skipti okkar í viðsjálli veröld. Hún kemur í beinu framhaldi af og er í góðu
samræmi við kenningu samkennara Guðmundar, Gísla Gunnarssonar, um
það, að íslendingum sjálfum hafi verið um það að kenna, hversu lengi ein-
okunarverslunin danska stóð, enda hafi einokunarverslunin að sumu leyti
verið tæki til að flytja fé úr sjávarútvegi í landbúnað, eins konar innheimtu-
stofnun fyrir auðlindaskatt. Við þurfum að skilja, að sjálfstæðisbarátta fs-
lendinga var (eins og í mörgum nýfrjálsum ríkjum tuttugustu aldar) öðrum
þræði valdabarátta, - barátta innlendra ráðamanna, sem vildu meiri völd til
þess meðal annars að hægja á breytingum eða jafnvel stöðva þær, við
dönsku stjórnina, sem treysti íslendingum lítt til að fara með slík völd.
En kenning Guðmundar á sér sínar takmarkanir. Sjálfstæðisbarátta fs-
lendinga var þrátt fyrir allt barátta fyrir dreifingu valds. Og helsti leiðtogi
hennar var ekki þröngsýnn og stjórnlyndur bóndi eða embættismaður: Jón
Sigurðsson var frjálshyggjumaður í klassískum skilningi, sem hafði kynnt
sér rit lærisveina Adams Smiths, til dæmis Jean-Babtiste Says hins franska,
og Johns Stuarts Mills. (Fróðleg grein er um skoðanir Jóns Sigurðssonar á
efnahagsmálum í greinasafni Ólafs Björnssonar prófessors, Einstaklings-
frelsi og hagskipulag, sem ég gaf út árið 1982.) Þótt dæmi Jóns Sigurðssonar
velti ekki kenningu Guðmundar urn koll, veikir það hana óneitanlega. En
ef til vill er ekkert undarlegra, að þjóðin skyldi viðurkenna Jón Sigurðsson
sem leiðtoga sinn, en að frjálshyggjumaðurinn Geir Hallgrímsson og hinn
stjórnlyndi fyrirgreiðslupólitíkus Matthías Bjarnason skyldu geta starfað