Andvari - 01.01.1994, Síða 69

ANDVARI
„AÐ LIFA MÖNNUM"
67
spila, það er að segja skynsemisglórunni, til að setja fram einhverja tilgátu
- á grunni forþekkingar okkar, jafnvel fordóma - og látum svo reyna á þol-
rif hennar með öguðum hætti: höfnum tilgátunni eða styðjum. Vissulega
kunna mælitækin að vera ólík, svo og áreiðanleiki niðurstaðnanna, en sama
máli gegnir líka um mismunandi svið innan náttúruvísinda, til dæmis ef við
berum saman vinnubrögð í veðurfræði og sameindalíffræði.
Það kann vel að vera að vísindin séu tví- eða fleirhöfða þurs. En ekki er
þar með sagt að eitt höfuðið vilji jafnan til fjalls þegar hin stefna til fjöru.
Þvert á móti kunna þau að vera því samrýmdari, og ráð þeirra að gefast
þeim mun betur, sem fleiri koma saman. Síst skal því neitað að hægt sé að
sinna hugvísindum með því móti að hvergi komi í námunda við úrlausnar-
efni hversdagsins, enda tók ég dæmi af slíkum fleðufræðum hér að ofan, en
það er ekkert í eðli hugvísinda sem segir að sú hljóti að vera raunin. Þvert
á móti hygg ég að við sem hugvísindin stundum höfum fjölmargt til
hagnýtra málefna að leggja og séum engan veginn firrt ábyrgð á að renna,
með okkar móti, stoðum undir efnahagslegan jafnt sem andlegan grunn
Þjóðarinnar. Pað gerum við til dæmis með því að kenna fólki að þekkja
sögu sína og draga lærdóma af henni, kenna því að hugsa á agaðan og
skynsamlegan hátt um úrlausnarefni sín og svo framvegis. Jafnvel skáldið
Halldór Laxness benti ungur á að „í heimi veruleikans, mannabygðum, er
verksvið vort, og þessu megum vér síst gleyma, hversu ljóðrænir hrifnínga-
menn sem vér kunnum að vera þá er vér lítum til fjalla.“"
Þannig eru öll sönn, „fleðulaus“, fræði hagnýt og stuðla að bættum hag
þjóðarinnar, ekki síður en auknum einstaklingsþroska, svo lengi sem við
munum að taka saman höndum og halda á loft hugsjóninni um sameðli
þeirra — og um samábyrgð allra vísindamanna á að bæta þær „manna-
byggðir“ sem Laxness talaði um. Hin upplitsdjarfa hagsýni og niðurlúta
viska eru nefnilega systur sem saman göfga andann og yrkja jörðina.
Fyrri liður spurningarinnar sem ég ætlaði að reifa á þessum blöðum var
hvort háskólakennurum bæri skylda til að hafa það að leiðai ljósi við val
rannsóknarefna að niðurstöður þeirra gætu haft hagnýtt gildi: stuðlað að
bættum hag samfélagsins. Ég vona að hugleiðingar mínar hér að framan
vísi veg að játandi svari. En ég hef einnig bent á að slíkt svar hefði naumast
jafn-tilþrifamiklar afleiðingar fyrir starf í háskóla og einhverjir kynnu að
ætla; og það af tveimur ástæðum: Sú fyrri var óvissan um gagnsemi í fram-
tíð, hvort rannsóknir sem nú virðast hafa lítið hagnýtt gildi gætu ekki öðl-
ast það síðar meir. Seinni ástæðan var sú að enginn fótur virðist fyrir þeirri
skoðun að hugvísindi geti ekki orðið jafn-dropasæl mjólkurkýr og náttúru-
vísindi, stuðlað með jafn-skýrum hætti að efnislegri og andlegri farsæld
samfélagsins. Þessir fyrirvarar breyta því þó ekki að sérhverjum fræði- og
vísindamanni er hollt að minnast þess að andvirkin liggja honum misnálægt