Andvari - 01.01.1994, Page 119

ANDVARI
SVO ER MÁL MEÐ VEXTI
117
Tiltölulega mjög skammt er síðan annað yfirgripsmikið og vandað verk
um íslensk orðtök kom út. Hér er átt við 3. útgáfu, 1991, aukna og endur-
skoðaða, af Islenzku orðtakasafni Halldórs Halldórssonar en orðtakasafn
hans kom fyrst út 1968. Útgáfan frá 1991 er stór, 569 bls., en hefur þó að
geyma töluvert færri orðasambönd en Mergur málsins. Þess ber að geta að
verk Halldórs geymir einkum myndhverf orðtök en Jón tekur mun meira í
sitt rit af föstum orðasamböndum ýmiss konar öðrum en orðtökum, eins og
hann gerir grein fyrir í formála.
í þriðja lagi er hér skylt að geta bókar Sölva Sveinssonar, íslenskra orð-
taka með skýringum og dœmum úr daglegu máli (253 bls.), sem út kom
1993 en grundvöllur hennar er íslenzkt orðtakasafn Halldórs Halldórssonar
sem fyrr er nefnt. Sölvi segir í formála að bókin sé samin til þess að skýra
orðtök, uppruna þeirra og notkun með dæmum úr daglegu tali. Orðtök geti
verið framandi ungu fólki sem þekkir ekki til aðstæðna í gamla bændasam-
félaginu. Sölvi skiptir orðtökunum í flokka eftir uppruna og telur það vera
til hægðarauka fyrir unga notendur bókarinnar. Kaflarnir heita: Á sjó, Milli
fjalls og fjöru, Orðtök úr hernaði, Orðtök úr íþróttamáli, Að tafli og spil-
um, Líkamshlutar í orðtökum og Ýmis orðtök.
Stundum er erfitt að vita með vissu hvað hafi legið að baki því að tiltekið
orðasamband varð til, t.d. orðasamböndin e-ð er fyrir neðan allar hellur og
skammast sín niður fyrir allar hellur. Þeim sem áhuga hafa á mismunandi
upprunaskýringum má benda á að Haraldur Matthíasson skrifaði skil-
merkilega grein í Lesbók Morgunblaðsins 27. ágúst 1994 og benti þar á aðr-
ar skýringar á uppruna nokkurra orðtaka en þær sem höfundar fyrr-
greindra bóka nefna.
III
Eins og fyrr segir eru tvær handbækur um íslensk orðatiltæki nýlega komn-
ar fram á sjónarsviðið og hin þriðja er aukin og endurskoðuð frá fyrri út-
gáfum. Til fróðleiks (og til frekari samanburðar á bókunum þremur) verð-
ur nú stuttlega vikið að íslenskum orðatiltækjum sem hafa hjarta sem aðal-
orð.
Áður en lengra er haldið skal nefnt að fjölmörg orðtök í íslensku eiga er-
Iendar rætur. Þótt enn sé margt ókannað í þessu efni eru ýmsar upplýsingar
um erlendar samsvaranir íslenskra orðatiltækja í Merg málsins eftir Jón G.
Friðjónsson og íslenzku orðtakasafni Halldórs Halldórssonar. í þessu sam-
bandi er ekki úr vegi að geta þess einnig að Svavar Sigmundsson (1994) tók
saman til viðbótar allmörg dæmi um að íslensk orðatiltæki eigi sér samsvar-
anir í dönsku.