Andvari - 01.01.1994, Blaðsíða 138

136
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
ANDVARI
býli (og raunar líka úr landi, því að mikill hluti þjóðarinnar fór vestur um
haf árin 1880-1910) hafi verið viðbragð við erfiðum aðstæðum í sveitum. Pá
er athyglisvert, hvernig Gísli Ágúst skýrir fjölda óskilgetinna barna á ís-
landi: Á nítjándu öld mátti að talsverðu leyti rekja hann til lagalegra tak-
markana á hjúskap vinnufólks; á fyrri hluta tuttugustu aldar dró úr fæðing-
um óskilgetinna barna, en síðan jukust þær aftur, en þá kann skýringin
meðal annars að liggja í breyttum viðhorfum til hjúskapar og kynlífs.
Magnús S. Magnússon skrifar um efnahagsþróun á íslandi 1880-1990. Er
ritgerð hans yfirlit yfir helstu tölur og staðreyndir og satt að segja heldur
dauflegur lestur. Tvennt vekur þar mesta athygli. Á tuttugustu öld hefur
hagvöxtur verið að jafnaði talsvert meiri á íslandi en í öðrum löndum
Efnahagssamvinnu- og framfarastofnunarinnar í París, O. E. C. D., hér
4,1% tímabilið 1901-1990, en í öðrum O. E. C. D.-löndum 3,0%. Enn fremur
hafa hagsveiflur á Islandi verið sinnar gerðar, ef svo má segja, og í litlu
samræmi við hagsveiflur annars staðar. Einn stór brestur er hins vegar á
ritgerð Magnúsar: Hann tekst hvergi á við það sérkenni hins íslenska hag-
kerfis, að hér hefur verðbólga verið meiri og þrálátari en meðal grannþjóða
okkar. Verðbólga hefur sett skýran svip á þjóðlífið og áreiðanlega haft víð-
tæk áhrif á hugsunarhátt og framtíðarsýn einnar eða tveggja kynslóða. Sú
staðreynd er vissulega dapurleg, að íslensk króna var jafngild hinni dönsku
til 1922, en hefur nú fallið niður í einn þúsundasta af danskri krónu (þegar
tillit er tekið til hundraðföldunar krónunnar). En þessi staðreynd er líka at-
hyglisverð frá sjónarmiði félagsvísindamanna: Hvað veldur? Annað for-
vitnilegt rannsóknarefni, sem Magnús gengur alveg fram hjá, er, hvers
vegna íslendingar eru ríkir, þrátt fyrir það að þeir nýta auðlind, sem hefur
til skamms tíma verið sameign, en hagfræðin kennir okkur, að hætt sé við,
að arður af slíkri auðlind sé jafnan étinn upp í offjárfestingum. Það er harla
óvenjulegt, að útflytjendur eins hráefnis séu auðug þjóð.
Sigurður G. Magnússon skrifar um íslenska alþýðumenningu frá 1850 til
1940. Setur hann fram þá óvæntu kenningu, að íslendingar hafi verið til-
tölulega vel búnir undir nútímann vegna nokkurra sérkenna hins íslenska
bændaveldis. Ólíkt ýmsum öðrum þjóðum fyrir iðnbyltingu hafi íslendingar
litið á vinnuna sem forsendu farsældar, ekki aðeins sem illa nauðsyn, en
þetta viðhorf til vinnunnar hafi einmitt verið nútímalegt. Enn fremur hafi
Islendingar verið betur að sér en margar aðrar þjóðir, því að menntunin
hafi fléttast saman við vinnuna í baðstofum sveitabæjanna á veturna, þar
sem afköst jukust, ef menn höfðu eitthvað við að vera, til dæmis upplestur
úr bókum eða blöðum. Sigurður segir, að minni munur hafi verið á uppeldi
og hversdagslífi í þéttbýli og strjálbýli en hefði mátt ætla. Við greiningu
sína styðst hann við um 250 sjálfsævisögur íslendinga á þessu tímabili, en
þær eru eins konar aldarspegill, og til viðbótar rannsakar hann ýmsar tíma-