Andvari - 01.01.1995, Síða 108

106
SVEINN EINARSSON
ANDVARI
í þriðja þætti er enn lagt til atlögu við ástina. Þau hafa dvalist á fjöllum
um skeið Halla, Kári, Tóta litla dóttir þeirra þriggja ára og Arnes útilegu-
þjófur. Arnes játar Höllu ást sína, en Halla elskar Kára og engan mann
annan. Þá bregst Arnes reiður við og brigslar henni um að hafa átt barn
fyrr, barn sem hún hafi komið fyrir. Hér kemur hann við kvikuna í Höllu.
Hún hafði óttast, að Guð mundi refsa henni með því að fyrirmuna henni
að eignast annað barn síðar. Hvörfin í þessum þætti eru þegar byggðamenn
með Björn hreppstjóra í broddi fylkingar koma að þeim óvörum. Halla á
þess kost að gefa sig fram við byggðamenn, hljóta einhvern dóm, en gefa
barninu líf. En Höllu velkist ekki hugur: „Hvolpinum skulu þeir ekki ná,“
hvæsir hún dýrslegri röddu, kastar barninu í fossinn og hleypur enn inn á
öræfin með Kára. Hér er það hvorki meira né minna en móðurástin, sem
Höllu er gert að fórna.
I fjórða þætti spyr skáldið svo, hvort til sé enn annað afl, sterkara en sið-
gæðisvitundin í brjósti manns, samfélagið með auð og völd og lög og aðrar
mannasetningar og sjálf móðurástin. Svarið er svosem ekki einhlítt. Ef
hesturinn ber dyra og þau bjargast af í hríðinni, er vandséð hvernig þau
eiga að lifa saman, eftir að þau hafa satt bráðasta hungrið. Eftir það sem á
undan er gengið, gerir Guð varla nema það kraftaverk að gefa þeim að
borða, en í jöklinum hljóða þó dauðadjúpar sprungur. Ef hins vegar er fylgt
þeim endi, sem leikinn var á fyrstu sýningunni í Iðnó og í fyrstu prentun
leiksins, hleypur Halla út í hríðina. Sá endir er fullkomlega rökréttur út frá
því, sem hér hefur verið rakið. Hann er rökréttur, af því að örvæntingin
grípur ekki Höllu af því að Kári sé hættur að elska hana, heldur af því að
Halla er hætt að elska Kára.19 Skáldið svarar því í rauninni ekki til hlítar,
hvort sulturinn einn á sök á því. En hér eins og fyrr eru þó hvörfin nátengd
grunnhugsun verksins. Draumurinn um ástina er brostinn. Hann er rjúk-
andi rúst. Þessi heiti og djúpi lífvaki Höllu finnur sér hinstu hvílu í frost-
kaldri hríðinni.
Þannig verða allir þættir leiksins svipað vígir og mynda hugsunarlega
samfellu. í hverjum þætti eru eigin hvörf, þar sem skerast þeir þættir sem
togast á í þættinum og í lokin meginhvörf, sem í senn eru hvörf þess þáttar
og heildarframvindu verksins. Leikritinu mætti líkja við sinfóníu, þar sem
hver þáttur hefur sín formerki um hraða og tóntegund, en stefin öll sprott-
in af einu meginþema.
I upphafi skal endinn skoða, segir í gömlu máltæki. Þá má þó ekki láta
undir höfuð leggjast að hyggja vel að því, sem á undan kemur, að verkinu í
heild, að beinagrindinni, eins og Jóhann orðaði það í bréfi til bróður. Þar
segir hann orðrétt: „Síðan ég gjörði þetta [þ. e. að lesa upp Bóndann á
Hrauni á Akureyri], hefur mér orðið heldur lítið úr verki, þó hefi ég smíðað
í huga mínum fyrsta þáttinn í nýju leikriti, sem ég hefi á prjónunum. Ég var