Andvari - 01.01.2004, Blaðsíða 120

118
GUNNAR KARLSSON
ANDVARI
Guðjón Friðriksson virðist ekki hafa miklar áhyggjur af því að lesendur
hans fái að vita hvað hann reisir nákvæmlega á heimildum. Þótt hann vísi
skipulega til heimilda í aftanmálsgreinum reynist það ekki leysa vandann
fullkomlega. Oftast þóttist ég geta greint skáldskap og staðreyndir nokkurn
veginn að í frásögn Guðjóns, og þó kemur fyrir að hann fari á helst til óljósan
hátt þar á milli. Þegar Jón kemur heim til Reykjavíkur sumarið 1845 eftir tólf
ára fjarvist faðmar hann unnustu sína eðlilega talsvert lengi, og þá er lesandi
handviss um að ályktunargáfa höfundar er eina heimild þess. Eins er um
gönguferðir þeirra hjónaefna um nágrenni bæjarins næstu daga. Síðan fer Jón
að heimsækja áhrifamenn í bænum og nágrenni hans, Steingrím Jónsson
biskup, Sveinbjöm Egilsson, Bjöm Gunnlaugsson og fleiri. Guðjón segir
okkur nokkuð um það hvað Jón ræðir við hvem og einn þessara manna,
þannig að enn kemur varla til greina að reist sé á heimildum, eða hvað? Eftir
það leggur Jón af stað vestur á heimaslóðimar og ferð hans og heimkomu lýst
þannig að þar er sýnilega margt orðið til í kolli höfundar. En er það allt skáld-
skapur? Heimildatilvísanir eru hér aðeins um annað efni en ferðina sjálfa, um
atriði eins og íbúatölu í Isafjarðarkaupstað þegar Jón kom þangað. En kom
hann þangað í raun og veru? Okunnugur lesandi verður tæpast alveg sann-
færður um það fyrr en níu blaðsíðum eftir að Jón kom í land í Reykjavík og
Guðjón skrifar: „Jón Sigurðsson er eini þingmaðurinn á öllu landinu sem
heldur fundi með kjósendum sínum.“79
En svo má spyrja hve mörgum af lesendum þessara bóka finnist það koma
sér nokkuð við hvað af efni þeirra er sótt til heimilda. Auðvitað er hægt að
njóta sögu og menntast af henni án þess að hugsa um það.
Öllu skiptir fyrir hvern er skrifað
Ritdómurum er iðulega legið á hálsi fyrir að þeir setji ofan í við höfunda fyrir
að hafa ekki skrifað bækur sem höfundamir ætluðu sér aldrei að skrifa. Því
skal tekið skýrt fram hér að ég er ekki að lasta rit Guðjóns fyrir að vera frek-
ar saga lífshátta en stjórnmála, fyrir að lýsa frekar en greina eða fyrir að
blanda stundum saman skáldskap og sagnfræði svo að ekki er alltaf hægt að
greina í sundur. Einkum er ég að reyna að lýsa því hvemig rit hans er. í eftir-
mála sögunnar segist Guðjón hafa sett sér frá upphafi „að grafast fordóma-
laust fyrir um persónuna sjálfa og án þeirrar yfirdrifnu upphafningar sem
hingað til hefur tíðkast og jafnframt að setja stjórnmálabaráttu Jóns Sigurðs-
sonar í betra samhengi við það sem var að gerast í Evrópu og einkum
Danmörku á hans tímum en áður hefur verið gert.“80 Engin leið er að segja
annað en að það hafi tekist. Aftur á móti var gamla upphafningarsagan orðin
svo gersamlega úrelt og samhengi Jóns við Evrópustjómmál fremur vel