Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 41

Um mælikvarðann á smekk
39
vill Tacítus. Árangurslaust mundum við í slíkum tilfellum reyna að setja okkur
inn í tilfinningar annarra og svipta okkur þeim tilhneigingum sem eru okkur
eðlilegar. Við veljum eftirlætishöfund okkar eins og við veljum vin út frá sam-
ræmi í lunderni og eðlisfari. Glaðværð eða ástríða, kennd eða íhugun, hvert af
þessu sem er sterkast í skapferli okkar, gefur það okkur sérstaka samkennd með
þeim höfundi sem líkist okkur.
Einn einstaklingur er ánægðari með hið háleita, annar með hið blíðlega, þriðji
með gamansemi. Einn er mjög næmur fyrir göllum og er ákaflega umhugað um
hið rétta. Annar hefur líflegri tilfinningu fyrir því sem er fagurt og er reiðubúinn
að fyrirgefa tutmgu fjarstæður og galla fyrir einn háfleygan eða átakanlegan drátt.
Eyra eins manns hallast einvörðungu að gagnorðum stíl og krafti; annar er hæst-
ánægður með orðmarga, íburðarmikla og hljómfagra tjáningu. Einn sækist eftir
einfaldleika, annar eftir skrauti. Gamanleikur, harmleikur, háðsádeila, lofsöngvar
hafa hvert um sig sína fylgismenn sem taka þessa sérstöku tegund ritverks fram
yfir aflar aðrar. Það er greinflega rangt hjá gagnrýnanda að einskorða lof sitt við
eina gerð eða eina stíltegund ritverks og fordæma allar aðrar. En það er næstum
því útilokað að hafa ekki sérstakar mætur á því sem hæfir okkar sérstöku tilhneig-
ingu og eðlisfari. Slíkir forgangskostir eru saklausir og óhjákvæmilegir og geta
aldrei verið ágreiningsefni sökum þess að enginn mælikvarði er til sem hægt er að
beita til að skera úr um þá.
Af svipaðri ástæðu erum við, þegar við leggjum stund á lestur, ánægðari með
myndir og manngerðir sem líkjast hlutum sem er að finna á okkar tíma eða í okk-
ar landi heldur en þær sem lýsa óflkum siðvenjum. Það er ekki áreynslulaust sem
við sættum okkur við einfaldleika fornra siða og sjáum prinsessur bera vatn úr
lindinni og konunga og hetjur matreiða handa sér. Við getum viðurkennt það
almennt að lýsingin á slíkum siðum er enginn annmarki hjá höfundinum né lýti
á verkinu, en þeir hafa ekki ýkja mikil áhrif á okkur. Af þessari ástæðu er enginn
hægðarleikur að flytja gamanleik frá einni öld eða þjóð til annarrar. Frakki eða
Englendingur er ekki ánægður með Andreu eftirTerentíus eða Clitíu eftir Mach-
iavelli, þar sem hin fagra frú sem allt leikritið snýst um birtist áhorfendum aldrei
en er alltaf haldið bak við tjöldin í samræmi við hið hógværa skopskyn hinna
fornu Grikkja og nútíma Itala. Lærður maður og hugsandi getur tekið tillit til
þessara sérkenna í siðum, en óbreyttur áhorfandi eða lesandi getur aldrei losað sig
svo rækilega við venjulegar hugmyndir sínar og kenndir að hann njóti mynda
sem líkjast honum engan veginn.
En hér fer á eftir hugleiðing sem getur kannski verið gagnleg þegar könnuð er
hin fræga deila um fornan og nýjan lærdóm, þar sem við sjáum oft annan aðilann
afsaka hvaðeina sem virðist fáránlegt hjá fornmönnum út frá aldarhættinum og
hinn aðilann neita að viðurkenna þessa afsökun, eða afltént viðurkenna hana að-
eins sem vörn fyrir höfundinn, ekki fyrir verkið. Að mínum dómi hafa hin réttu
mörk í þessu efni sjaldan verið fastákvörðuð af hálfu deiluaðila. Þar sem ein-
hverjum saklausum sérkennum í siðum er lýst, eins og til dæmis þeim sem nefnd
voru hér að ofan, ættu þau vissulega að vera viðurkennd; og maður sem hneyksl-
ast á þeim sannar svo ekki verður um villst að hann skortir næmi og fágun. Obrot-